آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی مساحت بسیار بزرگی دارد و در ادوار مختلف بناهای زیادی در آن ساخته شده اند. آغاز ساخت و ساز بنای آرامگاه در زمان خود شیخ صفی الدین انجام شد. وی و فرزندانش مانند خواجه علی سیاهپوش و صدرالدین موسی این محل را برای ساختن خانقاه انتخاب کردند و بخشی از ساخت را انجام دادند. شیخ صفی الدین در همین بنا زندگی و سکونت می کرد و طبق وصیتش پس از مرگش در همین محل هم تدفین شد. ارزش و جایگاه شیخ صفی الدین نزد شاه طهماسب اول بسیار خاص بود و به همین سبب دستور داد مجموعه آرامگاه شیخ صفی الدین را گسترش دهند. برای این کار تصمیم بر آن شد تا هفت بخش که نشان از هفت مرحله عرفان است، به مجموعه اضافه گردد که در نهایت این هفت بخش به بقعه می رسیدند. هفت بخشی که ساخته شد توسط هفت دروازه از هم جدا می شدند و نشان از هفت نگرش صوفی گری بودند. بعدها بخش های دیگری نیز توسط دیگر شاهان صفوی به مجموعه اضافه شدند.
آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی از سال ۷۳۵ تا ۱۰۳۸ هجری قمری همواره شاهد تغییرات و افزوده شدن بخش های مختلف و متعدد بوده و به همین سبب ارزش معماری بسیار خاص و بالایی دارد. دو لنگه چوبی در سردر ورودی آرامگاه وجود دارند که رو به حیاط باز می شوند. سردر اصلی آرامگاه که عالی قاپو نام دارد، دقیقا مقابل همین جا است. این سردر در دوران شاه عباس دوم ساخته شده و در حال حاضر به دلیل نگهداری شدن در انبار بقعه قابل بازدید نیست. یک حیاط بزرگ مستطیلی شکل در غرب آرامگاه وجود دارد و دو حوض سنگی مربوط به دوره صفویان را در خود جای داده است. دیوارهای آجری حیاط با طاقچه ها و طاق نماها بسیار جذاب و دیدنی هستند.
از نظر برخی کارشناسان قدیمی ترین قسمت مجموعه آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی به چله خانه جدید (قربانگاه) مربوط است. بنای این بخش از آرامگاه بیشتر از سایر بخش ها آسیب دیده است اما حجره های آجری با طاق قوسی در قسمت غربی آن به چشم می خورند. از بقایای راه پله ای این بخش می توان حدس زد که در بالای چله خانه احتمالا طبقه دیگری وجود داشته است. کارشناسان معتقدند معماری این بنا نشان دهنده آن است که خانقاه شیخ صفی الدین همینجا بوده است. یکی دیگر از بخش های مجموعه آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی سردر عباسی است. این سردر در عرض شرقی راهرو میانی قرار دارد. در این سردر کتیبه ای وجود دارد که نام شاه عباس با تاریخ ۱۰۳۶ رویش نوشته شده است. علاوه بر این، یکی دیگر از بخش های مجموعه آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی قندیل خانه یا صحن اصلی است. قندیل خانه به یک محوطه مستطیلی شکل گفته می شود که زمینش سنگ فرش باشد و یک حوض سنگی کم عمق میانش قرار بگیرد. در این بخش از مجموعه یک چاهی وجود داشته که از آن برای تأمین آب استفاده می شده که امروز رویش را پوشانده اند و قابل مشاهده نیست.
هسته مرکزی مجموعه آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی گنبد الله الله است. این گنبد توسط صدر الدین موسی ساخته شده بود. به دلیل این که کلمه زیبای “الله" روی گنبد به صورت تکرار شونده کار شده، نام گنبد را الله الله نهاده اند. این گنبد از نمای بیرون شبیه یک برج آجری استوانه ای است. کاشی های فیروزه ای رنگ روی بدنه و گنبد آجری جذابیت و جلوه خاصی به گنبد بخشیده اند. علاوه بر این، در محل اتصال برج و بدنه گنبد آیاتیاز قرآن با خط ثلث روی کتیبه ای درج شده اند.
چینی خانه در مجموعه آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی جزو زیباترین تزئینات معماری است و خیلی ها معتقدند قدیمی ترین بنای مجموعه نیز مربوط به همین بخش است. تا قبل از دوران شاه عباس از این بخش برای اجتماع استفاده می شده و بعدها با اعمال شدن برخی تغییرات در این بخش، کتاب های نفیس و چینی های سلطنتی در این بخش نگهداری می شدند. ظروف چینی که در این بخش نگهداری می شدند، همه به دستور شاه عباس اول ساخته شده بودند. تمامی این ظروف مهر سلطنتی داشتند و در جایگاه هایی که در دور تا دور این محل وجود دارند، قرار داده می شدند. یک چهارطاق زیبا با ایوان های نیم گنبدی در این بخش وجود دارند که بسیار جذاب هستند. از تزئینات منبت کاری و خاتم کاری این ایوان ها نمی توان چشم برداشت. سقف چینی خانه از گچ و چوب ساخته شده و جزو زیباترین عناصر این مکان به حساب می آید. همچنین، در سقف چینی خانه محفظه هایی وجود دارند که از ارتفاع سه متری دیوار ساخته شده اند و تا بالای دیوار ادامه یافته اند. این محفظه ها با نقش و نگارهایی از گل و برگ تزئین شده اند و در گذشته برای نگهداری از اشیاء قیمتی و ظروف چینی مورد استفاده قرار می گرفتند.
مجموعه آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی بسیار وسیع و بزرگ است و بخش های زیادی برای بازدید دارد که عبارتند از: صحن اصلی، سردر شاه عباس، دروازه اصلی یا سردر بزرگ، چله خانه جدید، حیاط بزرگ یا حیاط باغ، بنای معروف به دارالحدیث، گنبد الله الله (مقبره شیخ صفی)، تالار دارالحفاظ، شاه نشین، چینی خانه، آرامگاه شاه اسماعیل اول، حرمخانه، بنای معروف به جنت سرا. در سال ۲۰۱۰ آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی در فهرست میراثجهانی یونسکو ثبت شد. این مجموعه تاریخی ارزشمند در میدان عالی قاپو و خیابان شیخ صفی اردبیل واقع شده است.
در ادامه باهم ویدیوی دیدنی از این آرامگاه را تماشا می‌کنیم: