این حمام فوق‌العاده زیبا، بزرگترین حمام ایران است

بیوگرافی این حمام شاخص از عهد صفوی
حمام «قلی‌بیک» از بزرگ‌ترین حمام‌های به‌جامانده از دوران صفویه است که عهد رونق حمام‌ها در ایران شناخته می‌شود. این بنا نمونه‌ای شاخص از ابنیه دوران اسلامی است که در ابتدا و قبل از آغاز عملیات مرمت آن در سال ۱۳۷۸، شامل بخش‌های مختلفی چون ورودی، سربینه، گرمخانه و سرویس بوده است که به‌صورت منفرد و با مساحت ‌هزار و ۸۷۵ مترمربع، در نزدیکی بازارهای محله، پایین‌تر از سطح زمین ساخته شده بود. وجود محاسبات دقیق و تناسبات ریاضی در معماری کل این بنا، از دیگر ویژگی‌های مهم آن است. همچنین تعدد لایه‌های نقاشی به‌عنوان دیوارنگاره‌های این حمام، نشان می‌دهد که با مکانی شاهد قرون و اعصار مختلف روبه‌رو هستیم؛ با این حال، تمامی لایه‌ها طی سال‌های متمادی مدفون شده و در حال حاضر تنها لایه قابل مشاهده و بررسی، نقاشی‌هایی از عصر قاجار است.به مثابه یک اثر هنری؛ از دیوارنگاری تا معماری
حمام سنتی ایران نه‌تنها مکانی کاربردی برای نظافت و پاکیزگی بلکه محلی برای هنرنمایی‌های هنرمند ایرانی بوده است؛ همین موضوع آن را به‌عنوان منبعی مهم و قابل استناد از نوع ذوق و هنر ایرانیان در ادوار مختلف تاریخ این سرزمین بدل کرده و ضرورت حفظ آن‌ را نشان می‌دهد. حمام «قلی‌بیک» از بزرگ‌ترین آن‎ها در ایران است که ساختاری بسیار زیبا از حمام‌های قدیمی را نمایش می‌دهد و از این رو بسیار حائز اهمیت است. در این بخش به دو نوع هنر بارز در این حمام، یعنی دیوارنگاری و معماری نگاهی خواهیم داشت.۱- دیوارنگاری
زیباترین بخش حمام «قلی‌بیک» مشهد که در آن تزییناتی به چشم می‌خورد، «سربینه» است؛ جایی در حمام که در آن لباس‌ها را از تن درمی‌آوردند و داخل حمام می‌شدند. در این قسمت چهار تا پنج لایه اندود گچ فاقد نقاشی با ضخامت‌های سه تا پنج سانتی‎متر به کار رفته است. در زیر این اندودها تعداد ۱۳ لایه نقاشی و در برخی نقاط هشت لایه نقاشی به دست آمده است. آخرین لایه نقاشی قابل مشاهده، به سال ۱۳۴۳ هجری قمری، یعنی اواخر حکومت قاجار تعلق دارد؛ بنابراین شناخت نقاشی «سبک قاجار» برای تحلیل و بررسی دیوارنگاره‌های آن ضروری است که در این بخش به معرفی مختصری از ویژگی‌های تصویرگری در دوره قاجار می‌پردازیم.

شیوه‌ای از نقاشی متأثر از اروپاییان   «فرنگی‌سازی» که عنوان شیوه‌ای از نقاشی متأثر از اروپاییان است، از دوره صفویه در ایران رواج یافت؛ سبکی که هنرمند قاجار هم آثاری را با پیروی از آن خلق کرد. در این سبک، نقاش بدون توجه به پرسپکتیو و عمق‌نمایی، به تصویرگری پرداخته و شخصیت‌های اصلی را بزرگ و در مرکز توجه و دیگر شخصیت‌ها را با توجه به ارتباط آن‌ها با شخصیت‌های اصلی در اندازه‌های کوچک‌تر رسم کرده است. این روش، دراقع نمودی از میزان اهمیت شخصیت‌ها در تصویرگری بوده است.
یکسان‌بودن رنگ‌ها در تصاویر از دور و نزدیک    از دیگر ویژگی‌های دیوارنگاره‌های این حمام آن است که رنگ‌ها در تصاویر دور و نزدیک یکسان هستند و هیچ تفاوتی از نظر شفافیت در آن‌ها مشاهده نمی‌شود. همچنین تمامی فضاها و نقش‌ها در میان کادرهای مشکی و قرمز احاطه شده‌اند. درخور ذکر است که بخشی از لایه‌های زیرین که بر اثر ریزش در طول زمان ظاهر شده‌اند، تفاوت‌هایی را با ویژگی‌های نقاشی‌های سطح نشان می‌دهند؛ مثلاً کادرهای قرمز و مشکی در لایه‌های زیرین با دقتی بیشتر ترسیم شده‌اند و دچار آشفتگی در ضخامت و رنگ نیستند. همچنین گل‌هایی که برای پرکردن فضاهای خالی ترسیم شده‌اند، در این لایه‌ها به لحاظ تکنیک اجرایی و غلظت‌های رنگی مورد استفاده، از دقت و زیبایی بیشتری برخوردارند. تفاوت دیگر آن است که زنجیره گل‌های زرد در کنار خط حاشیه در لایه سطح مشاهده نمی‌شود.
​​​​​​​شامل موضوعات متنوع  مضامین نقش‌ونگارهای دیوارنگاره‌های این حمام شامل موضوعات حماسی، اساطیری، تزیین و گل و بوته و هم موضوعات فرهنگی و اجتماعی آن دوران است. در این حمام شاهد نگاره‌هایی از شخصیت‌های شاهنامه فردوسی چون گیسیابانو و فرامرز هستیم. از نمونه مضامین بزمی که موضوع برخی دیوارنگاره‌های این حمام قرارگرفته‌اند، می‌توان به صحنه‌هایی از داستان شیرین و فرهاد کوه‌کن و بهرام‌گور و کنیزک اشاره کرد. ترسیم مناطق مهم شهر مشهد مانند خیابان کوهسنگی، باغ ملی و میدان اعدام در دیوارنگاره‌های این حمام هم به منظور آشنایی بینندگان با فرهنگ بومی و محلی این شهر بوده است. همچنین احوال فرهنگی و اجتماعی مردم در این دیوارنگاره‌ها بازتاب داشته است؛ چنان‎که شاهد ابزارهای وارداتی چون دوچرخه، خودرو و گرامافون و همچنین پوشش فرنگی در نگاره‌ها هستیم که نشان از تجددخواهی طبقه پایین جامعه در عهد قاجار دارد.
۲- معماری
بنای حمام «قلی‌بیک» مشتمل بر ورودی و راهروی پشت آن، سربینه، گرمخانه و فضاهای مرتبط به آن‌هاست. سازه اصلی بنا از جنس آجر است و آهک، ساروج، سنگ، شیشه، فلز و کاشی از دیگر مصالح به کاررفته در این حمام است. ساختمان اصلی حمام شاه مشهد در زیرزمین قرارگرفته که برای دسترسی راحت به آب (قنات)، گـرم بـودن و قرار نداشتن افراد در دید مستقیم، بدین شکل ساخته شده است. محوطه ورودی این حمام با یک پله و انحنایی ملایم به هشتی کوچکی وصل می‌شود، سپس با عبور از پنج پله و با همان انحنا، به سربینه می‌رسیم. در این فضا، هشت ستون سنگی به‌صورت هشت و نیم‌هشت، پوشش گنبدی را استوار حفظ کرده است. گنبد سربینه، کروی است و سقف نیز نورگیری دارد که بخشی از نور طبیعی لازم را برای فضای سربینه تأمین می‌کند. در زیر نورگیر حوضی به شکل هشت‌ضلعی وجود دارد که به کاشی‌ فیروزه‌ای مزین است، همچنین فضای سربینه با کاشی‌های زیررنگی تزیین شده است. پس از گذر از سربینه یا رختکن، فضایی به نام هشتی یا میان‌در وجود دارد که فضاهای سربینه و گرمخانه را مرتبط می‌کند. گرمخانه که پس از هشتی قرار گرفته، مربع‌شکل است و در اطراف آن سه غرفه وجود دارد که برای نشستن و استحمام از آن استفاده می‌شده است. در یکی از اتاق‌های اطراف خزینه آب گرم، حوضچه‌ها و تصفیه‌خانه‌ها قرار دارد و اتاق دیگر مختص استفاده معلولان یا مبتلایان به بیماری‌های مسری بوده است. تون یا آتشخانه هم در پشت فضای خزینه قرار دارد که منبع تأمین گرمای حمام بوده است. چاله‌حوض هم از دیگر فضاهای حمام است که به آب‌تنی پس از استحمام اختصاص داشته است.

قابل‌توجه بودن متن وقف‌نامه این حمام
حمام «قلی‌بیک» ابتدا به نام واقف آن «مهدی قلی بیک» شناخته می‌شد. مهدی قلی بیک، میرآخور شاه عباس صفوی و از بازماندگان خانواده امیر ارغون آقای اویرات، از نخستین حکام شرق ایران و خراسان در دوره مغول بوده است. در وقف‌نامه این حمام، تاریخ احداث این بنا سال ۱۰۲۷ هجری قمری ذکر شده است. متن این وقف‌نامه که به لحاظ فرهنگی و تاریخی جالب‌توجه است، بدین شرح است: «یک باب حمام جدید که واقف مذکور در بازار سرسنگ احداث کرده، مشهور به حمام مهدی قلی بیک بر شربت‌خانه سرکار فیض آثار و شرط کرد که مداخل حمام مذکور را اولاً صرف تعمیر و تنسیق (آراستن، مرتب کردن) و عمارت ضروری آن نمایند و آنچه فاضل آید، پنج یک به حق‌التولیه افراز نمایند و مبلغ یک تومان و پنج‌هزار تبریزی رایج‌الوقت به حق‌السعی متصدی شربت‌خانه تسلیم او کند و مابقی را صرف ادویه و اشربه آنجا نمایند.»تغییر کاربری از حمام به موزه مردم‌شناسی
حمام مهدی قلی بیک که به علت مجاورت با مقبره امیرملکشاه به حمام شاه معروف شد، تا سال ۱۳۶۹شمسی با کاربری حمام فعالیت داشت، تا این‎که با منسوخ شدن حمام‌های عمومی، به‌تدریج متروکه شد. این بنا در سال ۱۳۷۶ شمسی با توجه به گنجینه‌های تاریخی و هنری که در دل خود داشت، در فهرست بناهای تاریخی کشور قرار گرفت و سپس از سال ۱۳۸۵ شمسی به موزه مردم‌شناسی تغییر کاربری داد. پس از ایجاد این موزه، از فضاهای سربینه، گرمخانه و چاله‌حوض، برای نمایش اشیای تاریخی مورد استفاده در حمام استفاده می‌شود. ظروف سنگی، سفالینه‌ها، تنبوشه‌های سفالی، گلجام و کاشی‌های ازاره و کف حمام، وسایل استحمام مانند بادکش حجامت، کاسه، مجمعه، سنگ پا، صابون، لنگ و قطیفه، حنا، گل سرشور، وسایل آرایش مانند شانه چوبی، جعبه آینه، جعبه چوبی لاکی روغنی، سرمه دان، عطردان، وسایل روشنایی مانند شمعدان برنجی، قندیل، فانوس دریایی، چراغ توری و…، سماورها، قوری‌ها، قهوه ‌جوش‌ها، دوستکامی‌ها و پوشاک و منسوجات، از جمله این اشیای با ارزش هستند.

جوامعی کوچک در دل تاریخ ایران
به بهانه بررسی یکی از ارزشمندترین حمام‌های سنتی ایران به نقش و اهمیت حمام یا گرمابه در تاریخ کشورمان هم نگاهی اجمالی خواهیم داشت
طهارت و پاکیزگی از گذشته‌های دور نزد ایرانیان با اهمیت شمرده می‌شده است. شواهد حاکی از آن است که این مهم در کشورمان، به پیش از آیین زرتشت بازمی‌گردد؛ چنان‎که مهرپرستان پیش از اجرای مراسم مذهبی خود، به مدت سه روز و سه شب در فواصلی معین غسل می‌کردند. اهمیت آب در آیین میترایی به حدی بوده است که اغلب مهرابه‌ها را در کنار آب‌های روان احداث می‌کردند. در تعالیم زرتشت هم وابستگی طهارت جسم و روان مشهود است. با ظهور اسلام در ایران، حمام‌ها رونق یافتند و علاوه بر اهمیت دادن بر پاکیزگی، از کارکردهای اجتماعی و سیاسی هم برخوردار شدند. موقعیت جغرافیایی حمام‌ها و قرار گرفتن آن‎ها در مرکز جامعه که اغلب به بازار، مسجد و دارالاماره نزدیک بودند، آن‌ها را به مرکز اطلاع‌رسانی در تاریخ ایران تبدیل کرد. اهمیت حمام در تاریخ حیات اجتماعی ایران به حدی است که نه‌تنها تدوین کتبی با عنوان دخول‌الحمام را در مورد آن‎ها شاهدیم، بلکه بخشی از دستورالعمل‌های اندیشمندان هم به موضوع حمام اختصاص یافته است. به‌طور کلی می‌توان گفت که حمام سنتی در طول تاریخ کشورمان، نقشی مهم در تعاملات اجتماعی مردم داشته است. این مکان‌ها در دوره میانه‌، کارکردهای فرهنگی، امنیتی، درمانی و آیینی هم پیدا کردند. در این میان یکی از جذاب‌ترین رخدادهایی که حمام‌های سنتی ایران شاهد بوده‌اند، مناظره دو ادیب، شیخ و یا حتی عارف بوده است که با استقبال بسیار مردم مواجه می‌شده است. برخی منابع تاریخی از وجود بیش از صدها حمام در این سده‌ها در مجاورت حمام‌های خصوصی کاخ‌های شاهان و اعیان در برخی شهرها حکایت دارند. پس از عصر صفوی که اوج شکوه حمام‌سازی در تاریخ ایران است، احداث حمام به شیوه گذشته همچنان ادامه یافت و نمونه‌های شاخصی چون حمام وکیل در شیراز به یادگار گذاشت؛ اما با آغاز قرن حاضر به‌تدریج ساخت حمام به شیوه سابق متوقف و استفاده از حمام‌های خصوصی در منازل مرسوم شد.