در دل محله‌های قدیمی پایتخت، گنجینه‌های فراوانی نهفته‌اند. خانه‌های تاریخی که بیشتر متعلق به دوره قاجار و پهلوی دوم هستند و هنوز هم مردم را به یاد طهران قدیم پر از چنار می‌اندازند. یکی از زیباترین خانه‌های تاریخی تهران، در دل محله قدیمی عودلاجان، خانه موتمن الاطبا پزشک دربار ناصرالدین‌شاه قاجار است. این خانه استثنایی یکی از اولین خانه‌های چند طبقه تهران بوده که لوکیشن چند فیلم و سریال خاطره‌انگیز مانند سریال شهرزاد نیز بوده است.
در این مطلب از چیدانه تاریخچه و معماری خانه تاریخی متمن الاطبا بررسی خواهد شد و با جراح ماهر دو قرن پیش آشنا می شوید. پس در ادامه با ما همراه باشید.
خانه موتمن الاطبا در تهران، خیابان ابن‌سینا، خیابان امیرکبیر و خیابان پامنار قرار گرفته اشت. اگر کمی در خیابان پامنار به‌سمت پایین بروید، مسجد کاشانی و بن‌بست موتمن الاطبا قابل مشاهده است. خیابان پامنار به‌دلیل نزدیکی به بازار و قرار گرفتن در محدوده طرح ترافیک، موقعیت مناسبی برای رفت‌وآمد و پارک ماشین ندارد. اما برای رسیدن به این منطقه دسترسی خوبی به وسایل حمل و نقل عمومی چون مترو وجود دارد. خانه موتمن الاطبا از ایستگاه مترو بهارستان حدود ۱۵ دقیقه پیاده‌روی دارد.
مطلب پیشنهادی: معماری منحصربه‌فرد ویلای مایان با چشم‌انداز بکر و پیوند با زمینه
در نقشه‌ای که در سال ۱۲۷۰ شمسی توسط مهندس عبدالغفار تهیه شده، کوچه‌ای به نام موتمن الاطبا به چشم می‌خورد. که نشان از وجود خانه موتمن الاطبا در آن سال دارد. شاید بهترین سند تاریخی روایت‌های زین‌العابدین‌خان موتمن از قدمت این خانه، خانواده و ارتباط‌شان با دربار شاهان است. او مهر ماه 1383 در مصاحبه‌ای در شماره ۳۸ مجله بخارا درباره این خانه گفته است: “این خانه پدربزرگ من است و ما ۲۰۰ سالی است که در این خانه ساکن هستیم. ۲۰۰ سال هم بیشتر، یعنی از زمان فتحعلی‌شاه قاجار!"
همچنین به‌گفته نوه موتمن، در گفتگو با مجله بخارا، این بنا در زمان خود مثال‌زدنی بود. تا جایی‌که آوازه آن از طریق ماموران مخفی ناصرالدین‌شاه که مراقب اموال و دارایی‌های وابستگان دربار بودند، به گوش شاه نیز رسیده بود. تا جایی‌که یکی از روزهایی که موتمن الاطبا نزد ناصرالدین شاه رفته بود، شاه به او می‌گوید: “حکیم باشی شنیده‌ام عمارت سه طبقه‌ای ساخته‌ای!"
ناصرالدین شاه برای تقدیر از پزشک مخصوص خود، نام کوچه‌ای که او سکونت داشت را به موتمن الاطبا تغییر داد. خانه موتمن الاطبا در سال ۱۳۷۹ با پیگیری میراث فرهنگی و موافقت خانواده موتمن الاطبا با شماره ۳۱۰۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این خانه در سال ۱۳۸۳ توسط آقای موسوی از بازماندگان این خانواده خریداری شده و تا امروز برای لوکیشن بسیاری از سریال‌ها و فیلم‌های مطرح سینمایی مورد استفاده قرار گرفته است.
خانه موتمن الاطبا، خانه‌ای سه‌طبقه و آجری در محله عودلاجان تهران و از اولین خانه‌های چند طبقه تهران قدیم بوده است. به گفته نوه موتمن الاطبا این خانه در سال ۱۲۶۱ شمسی با مساحتی حدود ۸۰۰ مترمربع بنا شده است. در ابتدا شامل قسمت‌های خانه اصلی، باغچه‌ای بزرگ در شمال، خانه‌ای در غرب باغچه و حمامی در قسمت جنوب غربی بود. اما امروز به‌جز بنای اصلی، اثری از باقی فضاها باقی نمانده و به‌جای آن ساختمان‌های مسکونی ساخته شده است.
مطلب پیشنهادی: معماری خلاقانه خانه‌ای منحصر به فرد با پنجره‌های سقفی در ژاپن
میرزا زین‌العابدین خان دنبلی ضرابی، معروف به موتمن الاطبا در سال ۱۲۱۰ شمسی، حدود ۲ قرن پیش در محله پامنار تهران و کوچه حمام کاشانی‌ها متولد شد. خانواده او اصالتا کاشانی بودند. او نوه میرزااحمدخان صبور و پدرش میرزامحمد از مستوفیان دربار محمدشاه قاجار بود. مستوفی یعنی شخصی که وظیفه دریافت مالیات و نظارت بر دارایی‌های ایران را برعهده داشت. میرزا زین‌العابدین در کودکی با کمک پدرش و معلمان سرخانه به تحصیل پرداخت. سپس با علاقه‌ای که به پزشکی داشت به مدرسه دارالفنون رفت. او از استادانی چون علی اکبرخان ناظم‌الاطبا، دکتر لویی آندره ارنست کلوکه، یاکوب ادوارد پولاک، دکتر شلیمر هلندی و ژوزف تولوزان فرانسوی علم پزشکی مدرن را آموخت. او از جراحان ماهر زمان خود بود. تا جایی‌که در کتاب‌های مختلف درباره مهارت او در جراحی سنگ مثانه، که بیماری نسبتا شایع در ایران آن زمان بود، بسیار گفته شده است.
موتمن الاطبا تا سال ۱۲۷۴ هجری‌شمسی به‌عنوان پزشک مخصوص دربار ناصرالدین‌شاه به کار خود ادامه داد. اما پس از قتل ناصرالدین شاه و تغییرات دربار ترجیح داد در مطب شخصی خود بیماران را مداوا کند. دو سال بعد چشمانش بیمار شد و مظفرالدین شاه به پاس خدمات این طبیب به پدرش مبلغ ۵۰۰ تومان و عصایی جواهرنشان به او هدیه کرد. تا هزینه‌های درمان و سفر به خارج کشور برای درمان تامین شود. میرزا زین العابدین خان دنبلی ضرابی در سال ۱۲۸۷ چشم از جهان فرو بست.
در محله‌های قدیمی تهران، خانه‌های تاریخی که معمولا متعلق به دوره قاجار و پهلوی دوم هستند، باقی مانده‌اند. یکی از نقاط دیدنی پایتخت در محله عودلاجان طهران قدیم، خانه موتمن الاطبا پزشک ناصرالدین شاه است. شاید بسیاری از افراد این خانه تاریخی یکی از اولین خانه‌های چند طبقه تهران را در فیلم‌ها و سریال‌های خاطره‌انگیزی مانند شهرزاد دیده باشند.
برای آشنایی با معماری‌های تاریخی ایران، مطلب مرگ تدریجی معماری تاریخی و خاص روستای ورکانه همدان را از دست ندهید.