طبس یکی از شهرهای قدیمی و زیبای ایران است که با توجه به جاذبه‌های تاریخی و طبیعی که دارد یکی از بهترین مقاصد برای گردشگری در استان خراسان جنوبی به شمار می‌رود. جالب است بدانید که این شهر پهناور قدمتش به دوره هخامنشیان باز می‌گردد و با توجه به سندات موجود نشان می‌دهد که در دوره‌های پیش از اسلام و دوره ساسانی هم این شهر وجود داشته است.جاذبه های دیدنی و جذابی در این شهر وجود دارد که یکی از آن ها سد شاه عباسی در طبس است که می خواهیم در این مطلب درباره آن صحبت کنیم. این سد یکی از نمونه عالی از خلاقیت ایرانی‌ها در زمان‌هایی که امکانات و تجهیزات حال حاضر نبود نیز میباشد.
سد شاه عباسی در طبس یک نمونه بی نظیر و خلاق از ایرانی‌ها در صدها سال پیش بوده که در حال حاضر به عنوان یک جاذبه‌ی دیدنی برای گردشگران و این خطه تاریخی به شمار می‌رود. سد شاه عباسی در طبس یا طاق عباسی در شهرستان طبس واقع است و از جمله آثار تاریخی آن محسوب می‌شود. نکته جالبی که در مورد این سد شاه عباسی در طبس وجود دارد این که چندین عنوان “ترین" را برای خودش کسب کرده که آن شامل قدیمی‌ترین و بزرگترین سد قوسی جهان میباشد، که به غیر از این موارد به مدت ۵۵۰ سال توانسته بود عنوان بلندترین سد در جهان را برای خودش کسب کند. اما برتر بودن سد شاه عباسی در طبس به این جا ختم نمی‌شود چرا که همچنان هیچ سدی نتوانسته تاکنون عنوان نازکترین سد به خاطر عرض تاج یک متری‌اش را برای خودش کسب کند. این سد حدود ۶۰ متر ارتفاع دارد و طول آن ۲۵ متر میباشد.
به منظور بازدید از سد شاه عباسی در طبس، باید به شهر طبس سفر کرد. ابتدا باید به روستای ۷۰۰ ساله‌ی خرو در فاصله‌ی ۲۷ کیلومتری شهر طبس جایی در نزدیکی چشمه آبگرم مرتضی علی سفر کنید. بالاتر از چشمه آبگرم مرتضی، دره تنگی وجود دارد که در آن طاق شاه عباسی بنا شده است. قدمت این طاق را به دوره صفویه نسبت می‌دهند و معتقدند که سنگ نگاره‌‌های بز کوهی که بر آن حک شده‌اند، نمادی از درخواست فراوانی آب، زایندگی و فراوانی نعمت است. عده‌ای هم این بزها را نمادی از فرشتگانی می‌دانند که برای نگهبانی آب، افزایش و فراوانی نعمت دعا می‌کنند.
در دره‌های تنگ شهر طبس ایرانیان در زمان‌های دور سدها را بر روی طاق‌های آجری احداث کردند و بدین ترتیب نیاز به انحرافاتی در زمان احداث مرتفع داشتند. این روش خلاقانه با کارکرد کاهش بیشینه سیلاب در سد شاه عباسی در طبس ترکیب شده است. سیلاب‌ها با دوره بازگشت ۱۰ سال از زیر طاق به صورت آزادانه عبور می‌کنند. در سیلاب‌های بزرگ‌تر، مقداری از حجم سیلاب در پشت سد ذخیره می‌شود، به این ترتیب طی صدها سال، سد عباسی، شهر طبس را در مقابل سیلاب‌های رودخانه نهرین حفاظت کرده است.
دقت و خلاقیت ایرانیان در آن زمان برای ساخت سد شاه عباسی در طبس به اندازه بوده است که با توجه به موقعیت خروجی سد، هیچ رسوبی در پشت سد ذخیره نمی گردد. با این شرایط ما می توانیم انتظار این را داشته باشیم این سازه‌ی بی نظیر تا هزاران سال بعد بدون آن که نیازی به تعمیر و نگهداری داشته باشید به کار خود ادامه دهد. نکته مهم آن است که اگر امروز بر اساس آخرین دستاوردهای مهندسی سد و سیلاب، سدی برای کنترل سیلاب رودخانه نهرین احداث شود، مشخصات آن بسیار به سد عباسی نزدیک خواهد بود.
در بخش‌های پایینی سد شاه عباسی در طبس طاق بندهایی آجری وجود دارد که پاکار آن بر روی کوه‌های سنگی در دو طرف رودخانه قرار دارند. این طاق قدیمی‌ترین بخش بناست که دو قسمتی بودن بنا از نظر زمان ایجاد آن به خصوص از طرف پشت طاق بند به خوبی قابل مشاهده است. نکته‌ای که قابل توجه است چگونگی قرار گرفتن آجرهای این سد است که به پهنای معینی محدود نشده است بلکه به صورت شعاعی تا بدنه کوه ادامه یافته و طاقی با مقاومت بسیار زیاد به وجود آورده است و قسمت بالای بند هم که با قلوه سنگ ساخته شده، سومین مرحله مرمت یا ایجاد بند است. در بالای بند حالت قوسی شکل سد بیشتر است تا بتواند در پهنای بیشتری دهانه‌ی دره را در برابر فشارهای سیلاب‌ها و به طور کلی آب مقاوم نماید. این نکته یکی از راه حل‌های بسیار قابل توجه است که معماران ایرانی با توجه به هوش و درایت ویژه‌ای که برای ساخت سد شاه عباسی در طبس در نظر داشتند نیز آن را رعایت کرده‌اند با توجه به شواهدی که وجود دارد. احتمالا بازسازی‌‌های آخر به دستور شاه عباس انجام شده است.
خوب پس از اینکه به بازدید از سد شاه عباسی در طبس رفتید حیف است که به سمت چشمه آبگرم مرتضی علی سری نزنید. این چشمه به دو بخش سرد و گرم تقسیم می‌شود و شما با قدم زدن آن احساسی بی‌نظیر را تجربه خواهید کرد. علت این پدیده‌ی جالب طبیعی این است که آب گرم چشمه مرتضی علی از دیواره‌های سمت راست به داخل رودخانه می‌ریزد و همین موضوع سبب اختلاف دمای ۱۰ درجه‌ای در این چشمه می‌شود. غلظت بیشتر آب گرم و تفاوت ساختاری آن با آب سرد جاری در کف رودخانه باعث می‌شود این آب‌ها تا مسافت حدود سیصد متری بستر رودخانه هم پیش بروند، در حالی که به طور کامل با هم مخلوط نشده‌اند و در بستر رودخانه قابل تفکیک می‌باشند، از همین رو مشاهده خواهید کرد که در یک طرف رودخانه آب سرد و در طرف دیگر آب گرم جریان دارد.
برای اینکه به چشمه آبگرم مرتضی علی برسید می‌بایست از شهر طبس بگذرید و پس از اینکه ۵ کیلومتر را با پای پیاده طی کردید می‌توانید به این چشمه برسید که واقعا ارزش این همه طی کردن مسافت را دارد. در طول راه، دیواره‌های بلند دره مانندی در دو طرف همراهی‌تان می‌کنند که روی آنها حفره‌های کوچک و بزرگ با نظم خاصی قرار گرفته‌اند. بعضی از این حفره‌ها، چشمه‌های جوشان آب هستند که بزرگ‌‌ترین‌شان به حمام مرتضی علی معروف شده است.
بناهای شاه عباسی به همین دو مورد در شهرستان طبس در خراسان جنوبی قرار دارند نیز ختم نمی‌شود بلکه در دیگر شهرهای ایران مثل یزد می‌توانید دنبال بناهای به جا مانده از آن دوره باشید. به طور مثال کاروانسرای شاه عباسی که در شهر میبد قرار دارد نیز یکی از آثار به جا مانده از شاه عباس میباشد. معماری کاروانسرای شاه عباسی در میبد با شیوه معروف چهار ایوانی و با آجر ساخته شده است. ساختمان کاروانسرا شامل ساباط، ایوان‌های بیرونی، هشتی ورودی، حیاط مرکزی، حوضخانه و مهتابی و چهار هشتی زیبا و فضاهای سرپوشیده شرقی و غربی و ۱۰۰ ایوان و اتاق و اجاق برای استفاده کاروانیان بوده است. کاروانسرای شاه عباسی از جمله کاروانسراهای بین راهی عصر صفویه به شمار می‌آید و از لحاظ فضایی، سبک معماری و موقعیت از اهمیت ویژه ای برخوردار است. همچنین یک باغ هم به نام شاه عباسی در بخش مرکزی یزد در شهر شاهدیه وجود دارد که در سال ۱۳۸۶ به ثبت ملی رسیده است و مربوط به دوره قاجاریه می‌شود.
منبع: الی گشت