۱۰۰ سال پیش در ری کارخانه‌ای احداث شد که به واسطه برداشت‌های گسترده از کوه‌های اطراف تهران، بخشی از تاریخ ری و تهران را تخریب کرد، اما همین کارخانه پرخسارت، منشاء آبادی و بسیاری از ساخت‌وسازها شد که شاید نام‌آشناترین آن‌ها راه‌آهن، جاده چالوس و تونل کندوان باشد.
کارخانه سیمان ری که در محدوده دژ دو هزار ساله رَشکان، برج سلجوقی طُغرل، باروی تاریخی شهرری، چشمه علی هفت‌هزار ساله، گورستان تاریخی ابن بابویه، بقعه بی بی زبیده، حرم شاه عبدالعظیم و کاروانسراهای عباسی و قاجاری قرار گرفته است، به وسعت حدود ۱۱۲ هزار متر مربع در هشتم دی‌ماه سال ۱۳۱۲ راه‌اندازی شد.
مطالعات و بررسی‌ها برای ساخت این کارخانه در سال ۱۳۰۷ آغاز شد. تا پیش از آن، ایران یکی از واردکنندگان سیمان از کشورهای دیگر از جمله روسیه بود. پس از بررسی و آزمایش دریافتند که در کوه‌های اطراف ری مواد معدنی غنی سنگ آهک خاک رس مرغوب برای تولید سیمان وجود دارد که می‌تواند نیاز ایران به سیمان با قیمتی ارزان‌تر را تأمین کند. در نهایت، در تاریخ ۲۱ شهریورماه ۱۳۱۰ قرارداد احداث کارخانه سیمان ری با شرکت دانمارکی اف. ال. اسمیت FLSmidth بسته شد.
زمین کارخانه از کشاورزان به بهای مترمربع دو و نیم ریال خریداری شد. کلنگ کارخانه در شهر ری، هفت کیلومتری جنوب تهران، کنار کوه سرسره فتحعلیشاه، دیرک و دیوارهای ری قدیم به زمین زده شد. بعدها با گسترش فعالیت این کارخانه، بخشی از این کوه و دیوارهای قدیمی ری از بین رفت.
در اسفند سال ۱۳۶۲ به دلیل توسعه شهر تهران و قدیمی شدن دستگاه‌ها که با انتشار آلودگی همراه بود و به خاطر شکایت‌های مردم، به تصمیم مجمع عمومی شرکت سیمان ری، تولید سیمان در کارخانه متوقف می‌شود و در نهایت کارخانه سال ۱۳۶۳ منحل می‌شود و تا سال ۱۳۹۷ متروکه و بلااستفاده می‌ماند.
کارخانه سیمان ری، نخستین کارخانه سیمان ایران و از اولین‌های صنایع در دوره معاصر است که در زمان پهلوی اول و همزمان با آغاز ساخت‌وسازهای صنعتی در ایران تأسیس شد و شروع به فعالیت کرد و یکی از نمادهای مهم صنعتی شدن ایران و خودکفایی به سیمان به شمار می‌آید.
این کارخانه از سال ۱۳۱۲ تا ۱۳۳۳ سیمان مهم‌ترین پروژه‌های عمرانی کشور را تأمین کرد که از مهم‌ترین آن‌ها ساخت راه‌آهن کشور و پل ورسک در خط آهن شمال است.
زمین کارخانه در وسعتی در حدود ۱۸ هکتار واقع شده است. بنای اولیه کارخانه در سال ۱۳۱۰ توسط شرکت اشمیت آلمان گذاشته شد و کارخانه دو سال بعد از آن افتتاح شد و در سال‌های واپسین با سه خط تولید گسترش یافت؛ ابتدا با خط تولید ۱۰۰ تنی (از سال ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۱)، بعد ۲۰۰ تنی (از سال ۱۳۱۱ تا ۱۳۱۶) و در آخر ۳۰۰ تنی (از سال۱۳۱۸ تا ۱۳۶۰).
در سال ۱۳۱۷ بیش از ۷۵ درصد کارهای ساختمانی خط سوم کارخانه انجام شده بود و بخشی از ماشین‌آلات، خریداری و به کارخانه ارسال شد، اما به دلیل جنگ جهانی دوم، کشتی حامل تجهیزات در کانال سوئز توسط متفقین توقیف و ماشین‌آلات مصادره شد که در نتیجه، ادامۀ ساخت خط سوم کارخانه تا سال ۱۳۳۰ متوقف ماند.
براساس اسناد و مدارک موجود در کارخانه که اکنون به نمایش گذاشته شده و یکی از بخش‌های جذاب و تماشایی آن به شمار می‌آید، تا سال ۱۳۳۰ در کارخانه سیمان ری حدود یک هزار کارگر مشغول به کار بودند. هرچند راهنمای موزه می‌گوید که کارخانه حدود سه هزار کارگر داشت که بیشترشان هم کارگر فصلی بودند و زمانی که کارخانه منحل شد این تعداد به ۶۰۰ نفر کاهش یافته بود.
در کتاب خاطرات و خدمات مهندس منوچهر میرزا سالور نیز آمده است: «کارخانه سیمان ری در سال‌های اول عمر خود بیش از ۷۵۰ نفر را در کارخانه اسکان داده بود که روزانه سه وعده غذا، علاوه‌بر جای خواب دریافت می‌کردند.» در مقطعی تمام کارگران به سوادآموزی ملزم شده بودند که در آرشیو و بخش اسناد موزه کارخانه سیمان ری، مستندات این سوادآموزی به نمایش گذاشته شده است. در بین این اسناد، دیکته‌ها و نامه‌نگاری‌های کارگران به خاطر محتوایی که دارند، توجه را جلب می‌کند.
راهنمای موزه از کارمندان قدیم کارخانه سیمان ری است، اجازه می‌دهد در میان نامه‌نگاری‌های مقامات و مدیران کارخانه که به دست‌خط‌هایی خوش مزین است، موشکافی کنیم و برای پاسخ به کنجکاوی‌های بیشتر بازدیدکنندگان، مستندات و مکتوباتی که به زیست کارگران و کارمندان و مهندسان کارخانه ربط دارد، از جمله کوپن خرید نان و امتیازهای عیالواری و دستمزدها را با خاطراتی از گذشته، مرور می‌کند.
سوای این، معماری ساختمان کارخانه نیز آن را خاص کرده است، سبک معماری آن پروتالیستی بوده و هیچ گونه تزئیناتی در آن به کار نرفته است و در بازآفرینی و تبدیل آن به موزه، این ویژگی حفظ شده است. سیمان کارخانه ری از نوع «پرتلند» بود که بسیار مرغوب محسوب می‌شد و یکی از دلایلی که این کارخانه ۵۰ سال فعالیت داشت، این نوع سیمان بود.
کارخانه سیمان با وجود دو دیزل و چهار توربین ۱۱ مگاوات و ۶۰۰ کیلووات برق تولید می‌کرد که میزان برق مورد مصرف کارخانه پنج مگاوات بود، بنابراین کارخانه برق مازاد را می‌فروخت و برق بیمارستان فیروزآبادی، مقبره رضاخان، حرم عبدالعظیم، آمین آباد، کارخانه چیت ری و خانه‌های سازمانی سیمان را تامین می‌کرد.
این کارخانه که زمانی بخشی از تاریخ گذشتگان را تخریب کرد و بخشی از تاریخ معاصر را ساخت، از سال ۱۴۰۰ آماده بازدید شده است. از مجموع ساختمان‌های کارخانه، برج خنک‌کننده، موزه اسناد و فضای کار اشتراکی برای بازدید و استفاده آماده شده است و خط ۱۰۰ تنی هم درحال تبدیل به موزه است.
به گفته راهنمایان موزه، نیمی از ۱۱۲ هزار متر فضای کارخانه سیمان ری در مقطعی فروخته شده و از حدود ۶۰ هزار متر فضای موجود، بخش محدودی به موزه تبدیل شده است. درحال حاضر نیز حدود ۱۰ هزار متر از کارخانه سیمان ری در اختیار دانشگاه آزاد است. بخش‌های ۲۰۰ و ۳۰۰ تنی نیز از محدوده کارخانه خارج شده‌اند.
منبع متن و تصاویر: ایسنا