آذربایجان غربی با توجه به بقایای آثار تاریخی، سرزمینی با قدمت چند هزار ساله است که مردمانی با ادیان و مذاهب مختلف را در خود جای داده است. پیروان این ادیان با ساخت عبادتگاه‌هایی در کنار یکدیگر زندگی می‌کنند که نشان از تعامل فرهنگی و زندگی مسالمت آمیز ادیان مختلف در این سرزمین است. در ادوار مختلف تاریخ، کلیساهای متعددی توسط پیروان دین مسیحیت در آذربایجان غربی ساخته شده‌اند. قره کلیسا یا کلیسای دو رنگ یکی از معروف‌ترین و زیباترین آن‌هاست که به‌عنوان یکی از نمادهای فرهنگی و تاریخی منطقه شناخته می‌شود.
در این مطلب با تاریخچه، معماری، مرمت و تزیینات بی‌نظیر کلیسای دو رنگ آذربایجان غربی یا قره کلیسا آشنا خواهید شد. پس در ادامه با چیدانه همراه باشید.
کلیسای دو رنگ آذربایجان غربی، شاهکار معماری در شمال شرق شهرستان چالدران و جنوب ماکو از توابع استان آذربایجان‌غربی واقع شده است. این کلیسا به دلیل واقع‌شدن در منطقه قره و شهرستان چالدران، به نام‌های قره کلیسا و کلیسای چالدران هم شناخته می‌شود. کلیسای چالدران در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز ثبت شده است.
قره کلیسا در دوران صفویه، بر روی مزار یکی از اولین شاگردان حضرت عیسی به نام تاتائوس ساخته شده است. قره در زبان آذری به معنای سیاه است و وجه تسمیه این نام، سیاه بودن قسمتی از کلیساست. در سال ۴۳ میلادی تادئوس یا طاطائوس مقدس به حوزه ارمنستان سفر کرده و به تبلیغ دین مسیحیت می‌پردازد که با خشم پادشاه آن دوره شهید و روی مزار آن عبادتگاهی ساخته می‌شود. برخی این کلیسا را به یاد طاطائوس “کلیسای تادئوس مقدس" هم می‌نامند.
قره کلیسا در طول تاریخ شاهد رویدادهای فراوانی مانند جنگ‌ها و زلزله‌ها بوده است. جنگ‌های مختلفی مانند حمله مغول‌ها، جنگ‌های دوره ایلخانی و صفوی و نبردهای بین ایرانیان و عثمانی، باعث شده این بنا بارها آسیب ببیند. اما هر زمان که ارامنه احساس امنیت داشتند، آن را مرمت و بازسازی می‌کردند.
بر اساس کتیبه‌ای در کنار محراب به خط ارمنی قدیم، کشیشی به نام زاکاریا در سال ۱۳۱۹ میلادی به یک زلزله ویرانگر اشاره می‌کند. که باعث تخریب کامل کلیسا شده و اثری از ساختمان اولیه باقی نمی‌ماند. اما زاکاریا تصمیم می‌گیرد در عرض ۱۰ سال، قره کلیسای ویران شده را بازسازی و مرمت کند و نتیجه تلاش‌های او، ساختمان فعلی قره کلیساست. این آخرین مرمت در قره کلیساست که به دوره قاجار بازمی‌گردد، زمانی که مرز ایران و ارمنستان به‌وسیله رود ارس از یکدیگر جدا شده بود.
مرمت‌گر با الهام از کلیسای بزرگ نزدیک ایروان، این کلیسا را به‌عنوان یک مکان مذهبی و آموزشی بازسازی می‌کند. او به تبریز رفته و با درخواست از عباس میرزا ولیعهد فتحعلی‌شاه قاجار قسمت عظیمی از کلیسا را بازسازی کرده و بخش سفید ساخته می‌شود. او با تلفیق بخش قدیم یعنی کلیسای سیاه با بخش جدید یا کلیسای سفید، شاهکاری از معماری پدید می‌آورد. این موضوع در کتیبه‌ای که در کلیسا قرار دارد تایید شده و در آن، شاعری به زبان فارسی الحاق بخش سفید را به بخش سیاه توضیح می‌دهد.
در طراحی، معماری و ساختار قره کلیسا ترکیبی از عناصر معماری ارامنه، ایرانی و بیزانسی به‌وضوح دیده می‌شود. این کلیسا به‌عنوان نمادی از تاریخ و فرهنگ ارمنستان و تاثیر ارمنیان در منطقه شناخته می‌شود و نمونه‌ای بارز از معماری کلیساهای ارامنه است. معماری کلیسا به شکل بازیلیک یک نوع خاص از معماری کلیسایی است.
ساختمان قره کلیسا از سنگ‌های محلی به شکل دایره‌ای ساخته شده و دارای برج‌های بلند و زیباست. بنا دارای دو گنبد بزرگ و یک گنبد کوچک هرمی‌شکل دوازده ترک است. قسمت قدیمی با سنگ‌های تراشه‌ای سیاه‌رنگ و قسمت جدید با سنگ‌های سفید ساخته شده است. کلیسا دارای چهارستون سنگی به ابعاد ۱.۲۰ متر است که هر دو ستون به‌وسیله یک قوس به یکدیگر متصل می‌شوند.
این بنا شامل فضاهای جانبی، دو حیاط شرقی و غربی و ۴۷ اتاق است. این اتاق‌ها به راهبان، طلبه‌ها، محققان و نویسندگان زمان خود و نگهبانان و کتابخانه تعلق داشته است. بخش‌های دیگر کلیسا در زیرزمین قرار دارد که شامل فضاهای کوچک ناهارخوری، آشپزخانه، آسیاب عصارخانه، دخمه برای نگهداری غذا می‌شود.
تنها قسمتی که از زلزله ۱۳۹۱ محفوظ مانده، شامل محراب، اتاق‌های جانبی و محوطه جلو محراب و گنبد کوچک می‌شود. مکانی برای غسل تعمید و محرابی در جهت شرق وجود دارد. برج ناقوس کلیسا به زیباترین شکل طراحی شده، اما متاسفانه بازسازی آن در دوره قاجار ناقص مانده و تنها یک طبقه از آن باقی‌مانده است.
بخش سیاه قره کلیسا دارای تزیینات اندکی است. تعدادی نقوش هندسی از سنگ سفید در طی بازسازی توسط اسقف زاکاریا، روی طوق گنبد کلیسای قدیمی یا سیاه ایجاد شده است. اما تزیینات بخش سفید شاهکارهایی از تزیینات بنای تاریخی هستند. این تزیینات که روی سنگ‌های آهکی با قابلیت تراش و حجم‌سازی راحت حجاری شده، بسیار بدیع و منحصربه‌فرد هستند.
تصاویری از گل بوته‌ها، چهره حضرت مسیح (ع)، حضرت مریم و حواریون از تزیینات دیدنی کلیسا هستند. جالب است بدانید در بخشی از این تزیینات می‌توان داستان‌های مصور شاهنامه را نیز مشاهده کرد. کتیبه‌های به خط ارمنی در قسمت‌های داخلی و خارجی این بنا روی سنگ کنده شده‌اند که ممکن است مربوط به تعمیرات یا یادگاری از بازدیدکنندگان در گذشته باشند.
کلیسای تادئوس مقدس اولین کلیسای مسیحیت در جهان است که هر ساله، مسیحیان بسیاری برای شرکت در مراسم مذهبی به آن سفر می‌کنند. هر سال در قره کلیسا، مراسم جهانی باداراک که یکی از مهم‌ترین مراسم آئین مسیحیت است، برگزار می‌شود. باداراک توسط بزرگان دین و روحانیون برگزار می‌شود. در این مراسم، اعمالی چون غسل تعمید نوزادان، روشن‌کردن شمع، خواندن دعا و گوش‌دادن به موعظه‌های کشیشان انجام می‌شود و تا سه روز هم ادامه دارد. این مراسم از زمان‌های قدیم در سالروز شهادت تاتائوس، از حواریون حضرت عیسی (ع) برگزار می‌شود.
کلیسای دورنگ یا قره کلیسا با معماری بی‌نظیرش، تنها به‌خاطر قدمت و اهمیتش در جهان مسیحیت شناخته نمی‌شود. این کلیسا با معماری منحصر به فرد و تزیینات متفاوت و پر از نقش و نگار، به یک اثر هنری زیبا و خاص تبدیل شده است. کلیسای تادئوس مقدس با ساختار زیبا و طراحی منحصربه‌فردش، هر ساله توجه بسیاری از بازدیدکنندگان، گردشگران و محققان هنر و معماری را به خود جلب می‌کند.
برای آشنایی با دیگر معماری‌های بی‌نظیر تاریخی ایران مطلب پل‌های تاریخی چهارمحال و بختیاری؛ نماد شکوه معماری ایران قدیم را از دست ندهید.