محله‌های قدیمی همدان در گذشته‌ای نه چندان دور، نماد هویت فرهنگی شهر بودند. اما امروز از این پیشینه تاریخی، تنها نشانه‌های کمی باقی‌مانده، که همان‌ها نیز در شرف فراموشی هستند. محلاتی که بخشی از هویت مردم به‌شمار می‌رفتند و داستان‌های جذابی در دل خود داشتند. شناخت، بررسی و راهکارهای حفظ محلات قدیمی همدان بهانه‌‌ای برای برگزاری نشست تخصصی محلات همدان با حضور چهره‌های سرشناس معماری، شهرسازی و همدان‌شناسی در دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی‌سینای همدان بود.
در این مطلب از چیدانه به بررسی مسائل مطرح شده در نشست تخصصی محلات همدان در خصوص محله‌های فراموش شده و محله‌های نیمه‌جان که هنوز ردپایی از آن‌ها باقی‌مانده در شهر و ویژگی‌های آن‌ها پرداخته شده است. در ادامه با ما همراه باشید.
شهر همدان در سالیان نه چندان دور ۲۴ محله داشت. امروز از برخی از این محلات تنها یک نام باقی‌مانده که شاید حتی به گوش کودکان و نوجوانان شهر نرسیده باشد. برای مثال از محله‌ها و کوچه‌های حکمی‌خانه، چرچره، خانم‌دراز، فیل‌خانه و اتول فرانس تنها نام‌شان باقی‌مانده. برای دانستن موقعیت جغرافیایی آن‌ها باید پای صحبت‌های افراد قدیمی محله نشست یا در کتب همدان‌شناسی به دنبالش گشت.
اما با وجود تخریب‌هایی که در محله‌های قدیمی همدان اتفاق افتاده هنوز هم در محله‌هایی مانند چمن کبابیان، چمن کلپا، محله جولان و محله حاجی ردپایی از هویت مردم شهر دیده می‌شود. اگر حفظ بناهای تاریخی و رونق گردشگری شهر همدان از شعار فراتر رود می‌توان از این محلات به‌عنوان جاذبه‌های گردشگری بی‌نظیری استفاده کرد.
مطلب پیشنهادی: همایش حفاظت و مرمت اشیا تاریخی و آرایه‌های معماری در تبریز
در نشست تخصصی محلات همدان، علی جهانپور نویسنده و همدان‌پژوه پیشکسوت بیان کرد: 6 عنصر در محلات قدیم همدان وجود داشت که عبارتند از چشمه، چمن، بازارچه، حمام، مسجد و گورستان! هر محله شبیه یک شهر کوچک بود و همه این عناصر را در خود داشت. محلی که یکی از این عناصر را نداشت به نام محله شناخته نمی‌شد.
جهانپور افزود: همدان در سالیان نه چندان دور ۲۴ محله داشت. محله کلپا یکی از محله‌های قدیمی همدان که تقریبا نمرده و بقایای گذشته را در خود حفظ کرده، در حال حاضر تنها چشمه و گورستان ندارد. در سال ۱۳۱۰ هجری شمسی مجلس شورای ملی مصوبه‌ای تصویب کرد که طبق آن داخل شهرها و روستاها نباید متوفیان دفن شوند و به همین دلیل گورستان از محلات همدان جمع شد. فرمانداری آن سال همدان تصمیم گرفت تمام گورستان‌های محلات را به اداره آموزش و پرورش و بهداری واگذار کند و به همین دلیل امروز بیشتر مدارس همدان در گورستان‌های قدیم بنا شده و این یکی از منحصر به فردترین کارهایی بود که همدان در آن سال‌ها انجام داد.
عباس زند دیگر همدان‌پژوه پیشکسوت گفت: شهر همدان منطقه‌ای دیرپا و محل حضور کاسی‌ها بوده است. در همدان قدیم دو رود بزرگ الوسجرد و عباس‌آباد وجود داشت و رودخانه کم‌آبی که از منطقه دیوین همدان سرچشمه می‌گرفت. که متاسفانه امروز روی رودخانه‌ها پوشیده شده است. رودخانه دره مرادبیگ آسیاب‌هایی داشت و نیاز مردم را تامین می‌کرد. آن زمان شهر همدان بین تپه پیسا، نقارخانه، سنگ شیر، مصلی و هگمتانه واقع شده بود. بیش از ۵۰ کاروانسراها در همدان وجود داشت که بعضی تخریب شده و برخی هنوز پابرجا هستند. اطراف همدان یک دیوار بود و چند در که یکی از آن‌ها در سنگ شیر بود و دیگری انتهای خیابان باباطاهر و گورستان امروز همدان قرار داشت.
در ادامه اسماعیل قدکچی، نویسنده همدانی با اشاره به صحبت‌های دکتر پرویز اذکایی درباره همدان، بیان کرد: به قول ایشان همدان از دهکده‌هایی تشکیل شده بود و هر محله در کنار خود باغات و گورستان داشت. محلات همدان معمولا نام خود را از اقوام، شغل اهالی یا ویژگی جغرافیایی محله گرفته بودند. مانند محله‌های قاشق‌تراش‌ها، جولان، پای مصلی، نظربیگ و کبابیان است. زمانی که کالاهای صنعتی به سرعت وارد کشور شد، افراد به صادرات کالاهای خام و کشاورزی روی آورند. در دوران قاجار بیشترین کاروانسراها و بازارها در همدان ساخته شد اما امروز مشاغل فراموش شده و محلات تغییر زیادی کرده‌اند.
مطلب پیشنهادی: معماری بی‌نظیر شهر تاریخی صنعای یمن!
حسن سجادزاده عضو هیات علمی دانشگاه بوعلی‌سینا بیان کرد: اگر به نظام محله‌وری اعتقاد داشته باشید ۹۰% از مشکلات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مانند مشکل ترافیک همدان حل می‌شود. باید به اهلیت فضا و مکان اهمیت داد. قدیم‌تر محله جایی بود که اهلی‌ها را کنار هم قرار می‌داد اما هر چه از محله‌محوری جدا شدیم اهلی‌ها در یک محله کمتر شدند. انسان‌ها هر جا همدیگر را بشناسند، بیشتر احساس امنیت می‌کنند. محله ابتدا با اجتماع تعریف می‌شود، سپس با کالبد، اگر اهلیت از بین برود کالبد دیگر کمکی نمی‌کند. بنابراین اول باید اهل محله را در آن محل نگاه داشت و بعد کالبد محله را ارتقا داد.
در دهه‌های اخیر، با گسترش شهرنشینی و از بین رفتن بافت سنتی شهر، متاسفانه شاهد فراموش شدن محله‌های قدیمی همدان هستیم. نشست تخصصی محلات همدان با حضور چهره‌های سرشناس معماری، شهرسازی و همدان‌شناسی در دانشگاه بوعلی‌سینای همدان به‌منظور شناخت، بررسی و راهکارهای حفظ محلات قدیمی همدان برگزار شد. موارد مطرح شده در این نشست را با هم بررسی کردیم.
برای آشنایی با خبرهای روز حوزه معماری ایران مطلب دریافت برترین جایزه معماری ۲۰۲۴ ایتالیا توسط یک ایرانی! را از دست ندهید.