طاق کسری یکی از آثار تاریخی به جا مانده از حکومت ساسانیان در زمان ایران باستان است که در حال حاضر در کشور عراق قرار دارد. در ساخت این بنا معماران ایرانی از کمترین ابزار و امکانات استفاده کرده‌اند و به همین دلیل امروزه از طاق کسری با عنوان شاهکار مهندسی ایران باستان یاد می‌شود. این بنای تاریخی از برجسته‌ترین نمونه‌های معماری طاق‌نما در زمان ساسانیان به شمار می‌رود.
پس از گذشت سالیان دراز و تغییر در مرزبندی کشورها، طاق کسری که در گذشته در قلمرو حکومت ایرانیان قرار داشت، از ایران جدا شد. بی‌توجهی به این بنای تاریخی در طول سالیان اخیر سبب بروز آسیب‌های جدی به طاق کسری شده است. در گذشته ایوان مدائن ورودی کاخ کسری بود؛ اما در حال حاضر جز طاق کسری چیزی از این بنای تاریخی عظیم باقی نمانده است. ایوان مدائن یا طاق کسری از برجسته‌ترین جاهای دیدنی عراق است که قدمتی بسیار دارد. اگر می‌خواهید با این اثر تاریخی منحصربه‌فرد، شگفتی‌های معماری و داستان ساخت آن آشنا شوید، در ادامه با ما همراه باشید.
طاق کسری که از آن با عناوینی مانند طاق خسرو، ایوان خسرو و ایوان مدائن نیز یاد می‌شود، یکی از زیباترین آثار تاریخی به جا مانده از دوران حکومت ایران باستان به شمار می‌رود که پس از گذشت سال‌های طولانی امروزه در کشور عراق قرار دارد. این اثر تاریخی برجسته را می‌توان یکی از ارزشمندترین بناهای به جا مانده از زمان حکومت ساسانیان دانست.
بر اساس متون پهلوی به جا مانده از زمان‌های دور، کاخ کسری و ایوان مدائن در زمان پادشاهی شاپور اول، یکی از پادشاهان مشهور ساسانی ساخته شدند؛ اما بسیاری از باستان‌شناسان زمان ساخت این بنای تاریخی را مربوط به دوره حکومت اشکانیان می‌دانند و گسترش، بازسازی و توسعه این بنا را به زمان حکومت ساسانیان و زمان پادشاهی انوشیروان دادگر نسبت می‌دهند.
بنای طاق کسری شباهت زیادی به دیگر آثار تاریخی به جا مانده از سده سوم میلادی دارد، به همین دلیل این بنا را نمونه برجسته از معماری دوره ساسانی می‌دانند. قدمت این بنا به حدود ۲۰۰۰ سال می‌رسد. طاق کسری که در حال حاضر در ساحل شرقی رود دجله قرار دارد، بلندترین طاق خشتی جهان بدون قالب، ساخته شده به دست انسان در زمان باستان محسوب می‌شود. ارتفاع ایوان مدائن در حدود ۳۷ متر، عرض دهانه آن ۲۵ متر و عمق آن در حدود ۵۰ متر و نمای آن پوشیده از آجرهای زرد رنگ است.
ایوان مدائن بخشی از کاخ سلطنتی بزرگی بود که اندازه آن را امروزه در حدود ۳۶۵ در ۲۷۵ متر تخمین زده‌اند. طاق و کاخ کسری پس از حمله اعراب به ایران آسیب‌های زیادی دیدند و بخش‌های گسترده‌ای از آن‌ها ویران شدند. اطراف این کاخ نیز آثار تاریخی دیگری وجود داشته‌اند که در حال حاضر تنها خرابه‌هایی از آن‌ها باقی مانده است. این آثار تاریخی که در گذشته بخشی از عمارت کسری بودند، شامل تل حرم کسری و ساختمان خزانه می‌شدند.
طاق کسری در حال حاضر در کشور عراق و استان دیاله قرار دارد. این اثر تاریخی در فاصله ۴۰ کیلومتری از جنوب شرقی شهر بغداد و در ساحل شرقی رود دجله واقع شده است. در زمان ایران باستان قلمرو حکومت ایرانیان بسیار گسترده بود. بخش زیادی از مناطق تحت حکومت پادشاهان ایران باستان با گذشت زمان از قلمرو ایران خارج شدند.
این اثر تاریخی برجسته در گذشته در شهری به نام تیسفون قرار داشت. شهر تیسفون و شهرها و مناطق اطراف آن در حال حاضر بخش‌هایی از شهر مدائن عراق هستند. قرار گرفتن طاق کسری در کشور عراق و عدم رسیدگی به آن، سبب بی‌توجهی و آسیب زیاد به این بنای باستانی ارزشمند شده است.
درباره ساخت کاخ و ایوان کسری داستانی در شاهنامه فردوسی به چشم می‌خورد. در این داستان آمده است که خسرو پرویز پادشاه مشهور ساسانی برای ساخت کاخی بلند و باشکوه تمام معماران و کارگران را دعوت کرد تا از میان آن بهترین را انتخاب کند. البته در روایت‌های دیگر سازنده این طاق و کاخ را شاپور اول می‌دانند.
کارگران در گذشته، بناها و معمارانی بودند که در طراحی و ساخت کاخ و طاق مهارت داشتند. پس از فراخوان خسرو پرویز، از شهرها و روستاهای دور و نزدیک کارگران زیادی برای ساختن بنای مورد نظر پادشاه داوطلب شدند؛ اما در نهایت خسرو پرویز سه تن از این معماران را انتخاب کرد.
یکی از جالب‌ترین نکته‌ها در این داستان گزینش خسرو پرویز از میان تعداد زیاد معماران است که در گذشته چندان متداول نبود. معمار برگزیده پادشاه فرقان نام داشت و با پذیرفتن شرایط خسرو پرویز شروع به ساخت کاخ و ایوان کسری کرد. پهنای دیوارهای کاخ در حدود ۱۰ متر بود و به همین دلیل فرقان دستور داد تا پی دیوارها را عمیق حفر کنند. پس از ساخت دیوارها فرقان قصد داشت تا ۴۰ روز برای نشست احتمالی دیوار صبر کند و پس از آن کار ساخت کاخ را ادامه دهد؛ اما خسرو پرویز نپذیرفت. سپس فرقان از پادشاه خواست تا ارتفاع دیوارها را اندازه بگیرند و پس از آن شبانه ناپدید شد.
فردای آن روز که خسروپرویز از غیبت فرقان خبردار شد دستور به زندانی کردن پیش‌کاران فرقان داد. تا سه سال بعد خبری از فرقان نبود و پس از آن دوباره پیش خسرو پرویز برگشت. پادشاه با خشم زیاد دلیل غیبت او را پرسید و فرقان در جواب به پادشاه گفت که پیش از مجازات من اجازه بده تا دوباره ارتفاع دیوارها را اندازه بگیریم. دیوارهای کاخ نیمه ساخته شده را دوباره اندازه گرفتند و با تعجب دریافتند که دیوارها در حدود پنج رش (معادل دو متر) کوتاه‌تر شده‌اند.
در این زمان فرقان رو به خسرو پرویز کرد و گفت:
اگر سه سال پیش کار ساخت این کاخ را تمام می‌کردم، امروز دیگر دیوار و کاخی باقی نمانده بود.
خسرو پرویز که از دانش و مهارت فرقان متعجب شده بود به او اجازه داد تا کار ساخت این بنا را به پایان برساند.
اتمام ساخت کاخ و طاق کسری تا هفت سال پس از آن طول کشید. در ساختمان این کاخ از سنگ‌های قیمتی بسیاری استفاده کردند که سبب زیبایی و درخشش نمای طاق کسری از دور می‌شد. مهارت مهندسی و شیوه ساخت بنایی با این عظمت در سال‌های بسیار دور، امروزه توجه علاقه‌مندان به معماری در سراسر جهان را جلب می‌کند.
طاق کسری یکی از بهترین نمونه‌های معماری از زمان حکومت ساسانیان است که با سایر بناهای به جا مانده از ایران باستان شباهت‌هایی دارد. گرچه بخش‌های زیادی از این بنای تاریخی در حال حاضر از بین رفته‌اند، مهندسان با استفاده از نرم افزارهای امروزی توانسته‌اند مدل ساختمان کاخ و طاق کسری را پیش از نابودی بازسازی کنند.
در حال حاضر از ساختمان کاخ کسری تنها ورودی این کاخ و طاق کسری باقی مانده است که به‌شدت در خطر ریزش قرار دارد. بلندی طاق کسری به ۳۷ متر می‌رسد. ساخت بنایی با این ارتفاع در دوره ایران باستان بدون ابزار و ماشین‌آلات پیشرفته نکته برجسته این سازه تاریخی به شمار می‌رود. در زمان ساخت ایوان مدائن استفاده از طاق نماها در ورودی سازه‌های بزرگ رواج داشت. کمبود منابع چوب در ایران سبب شد تا معماران برای طراحی طاق نماها روش‌های جدید ابداع کنند و حلقه‌های قوس‌دار را جایگزین قالب‌های چوبی کردند. در این روش حلقه‌ها را به‌ترتیب به‌صورت زاویه دار روی یکدیگر می‌گذاشتند و فواصل بین آن‌ها را با ملاط پر می‌کردند. در این روش از یک سمت ساختمان ساخت طاق‌نما آغاز می‌شد و در سمت دیگر به پایان می‌رسید. این طاق‌ها بیضی شکل بودند و ملاط مورد استفاده در ساخت آن‌ها گچ بود.
ساخت بناهای بلند با ورودی‌های قوس دار و دایره‌ای از زمان حکومت اشکانیان در ایران آغاز شد و در زمان حکومت ساسانیان به‌تدریج رو به تکامل رفت. طراحی طاق نماهای دایره‌ای شکل نیز در این زمان متداول بود و در ساخت نمونه‌های مختلف آن‌ها از آجر استفاده می‌شد. برای استواری هرچه بیشتر طاق‌ها دیوارهایی محکم با پهنای زیاد می‌ساختند و تا حد ممکن از قرار دادن سوراخ‌ها و پنجره‌های اضافی در این دیوارها خودداری می‌کردند؛ به همین دلیل دالان‌های ورودی بناهایی از این دست تاریک هستند.
طاق کسری بلندترین طاق سقفی در جهان است که تنها با مصالح و ملاط آن را ساخته‌اند و هیچ‌گونه قالب‌بندی در پیکره این سازه وجود ندارد. تا پیش از تخریب بخش‌هایی از این بنا در سال ۱۹۳۰ میلادی بر اثر سیل، دیوار بالایی ایوان مدائن نزدیک به هفت متر ارتفاع داشت و در دو طرف قوس ورودی اتاق‌هایی به‌شکل ستون دیده می‌شدند.
به‌طور کلی معماری طاق کسری از نظر مهندسی بنا یکی از ارزشمندترین نمونه‌های معماری دوران ایران باستان به شمار می‌رود و در زمان حکومت ساسانیان نیز مکانی بسیار مهم برای برگزاری مراسم خاص و جشن‌ها بوده است. قالی معروف ایرانی به نام «بهارستان» نیز در این کاخ قرار داشت.
طاق کسری در طول سال‌های طولانی برای بسیاری از معماران مشهور جهان نمونه‌ای قابل اعتنا بود که با الهام گرفتن از آن سازه‌هایی را طراحی کردند و ساختند. طاق موزه ایران باستان نیز که به‌وسیله «آندره گدار» معمار برجسته فرانسوی طراحی شده است، نمونه‌ای از آثار الگو گرفته از ایوان مدائن به شمار می‌رود. سر در ورودی دانشگاه تهران نیز از دیگر سازه‌های ساخته شده از روی طاق نماهای ایران باستان است که «محسن مقدم»، استاد دانشگاه تهران و باستان‌شناس برجسته آن را ساخت.
در ساخت طاق کسری و بنای کاخ آن چند نکته به چشم می‌خورد که سبب شگفتی مهندسان و معماران امروزی می‌شود. ساخت بنایی به بلندی ۳۷ متر و طول ۵۰ متر بدون ابزار و امکانات امروزی دور از ذهن به نظر می‌رسد و نشان از مهارت سازندگان آن در گذشته‌های دور دارد. از طرف دیگر قرار داشتن دیواری به بلندی هفت متر بالای طاق کسری نیز شگفتی معماری این سازه را بیشتر می‌کند.
ساخته شدن طاق کسری با آجر و تنها به کمک ملاط گچ نیز از دیگر نکات جالب‌توجه در ساخت این بنا به شمار می‌رود. با وجود آسیب‌های بسیار از جنگ‌ها، سیل و زلزله، این طاق هنوز پا بر جا است. گرچه هدف پادشاهان ساسانی از ساخت کاخ و طاق کسری نمایش قدرت و ثروت بود، این بنا را به‌دلیل نمونه ارزشمندی از معماری و مهندسی در زمان ایران باستان برجسته می‌دانند.
قرار گرفتن طاق کسری در کشور عراق صدمه‌های زیادی به این بنای باستانی وارد کرده و متاسفانه بی‌اهمیت شمردن ایوان مدائن در طول سال‌های قبل، بخش قابل‌توجهی از این سازه را از بین برده است. بحران جنگ و ناامنی در کشور عراق در سال‌های اخیر نیز احتمال نابودی این بنای تاریخی را افزایش دادند.
گرچه در دهه‌های اخیر شهر مدائن و مناطق اطراف آن بارها به دست باستان‌شناسان کاوش شده‌اند، اقدامی جهت حراست از طاق کسری و خرابه‌های باقی مانده از دیگر آثار اطراف آن صورت نگرفته است. همچنین با وجود دارا بودن مشخصه‌های برجسته تاریخی، نام این بنا را در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت نکرده‌اند.
متاسفانه با شروع سال ۲۰۲۱ میلادی، بخش‌های دیگری از سقف طاق کسری نیز فرو ریخت. شکاف طاق کسری نیز بر اثر گذشت زمان روزبه‌روز در حال پیشرفت است و خطر نابودی کامل، این سازه تاریخی ۲۰۰۰ ساله را تهدید می‌کند. نفوذ آب باران در شکاف طاق کسری و تغییرات آب و هوایی در طول سال‌های اخیر شرایط را برای طاق کسری بحرانی‌تر کرده‌اند.
کارشناسان ایرانی با بازدید از طاق کسری احتمال ریزش کامل این بنا را محتمل می‌دانند. بنا بر نظر باستان‌شناسان، سقف ایوان مدائن بر اثر گذشت زمان و عدم رسیدگی مناسب در وضعیت بحرانی قرار دارد. بیش از ۶۰ درصد از آجرهای نمای طاق کسری تاکنون ریخته‌اند و با ادامه رویه موجود، تخریب کامل این بنا در آینده نزدیک، دور از انتظار نیست. به‌دلیل شیوع ویروس کرونا روند تصمیم گیری در مورد رسیدگی به این اثر تاریخی نیز کند پیش می‌رود. امیدواریم سازمان میراث فرهنگی ایران و دولت عراق دغدغه بیشتری برای حفظ این بنای تاریخی ارزشمند داشته باشند.
در ادامه با هم ویدیوی این طاق ارزشمند را تماشا می‌کنیم: