فضاهای مسکونی: از اولین باری که این درختچه‌های کوچک چینی را در گلفروشی‌ها دیدیم، 8،7 سالی می‌گذرد؛ درخت کوچکی در گلدان. روی اغلب‌شان هم نوشته بود جینسینگ! با تعجب نگاه می‌کردیم و آقای گلفروش در جواب نگاه متعجب‌مان توضیح می‌داد که مصنوعی نیستند! من با شوق یکی‌شان را خریدم. خشک شد و نماند. بعدها هم بارها هدیه گرفتم که هیچ کدام نماندند. فکر می‌کردم بلدشان نیستم اما مگر نه اینکه آب، نور و خاک برای گلدان کفایت می‌کند؟ نه… امروز فهمیدم نه…که آب، نور و خاک لازم است اما کفایت نمی‌کند!
بنسای یک کلمه ژاپنی است و از دو کلمه بن و سای تشکیل شده که به معنای کاشتن در بشقاب است. بنسای نام یک نوع گیاه نیست بلکه نام یک روش هنری برای پرورش هر نوع درختی است. درواقع هنر بنسای متشکل از ۷۰ درصد زیبایی‌شناسی و ۳۰ درصد باغبانی است. هنر بنسای سابقه‌ای طولانی دارد و از چین آغاز شده است. چینی‌ها در قدیم درختان را اغلب برای اعتقادات و مراسم مذهبی‌شان در سایز کوچک پرورش می‌دادند و با هرس کردن آنها را شبیه به حیوانات مقدس‌شان _ مار و اژدها_ شکل می‌دادند. بنسای به زبان چینی پنجینگ نام دارد. درواقع پنجینگ پدربزرگ بنسای است! بیش از دو هزار سال پیش در چین پنجینگ وجود داشته که این را از نقاشی‌هایی که از معابد آن زمان بجا مانده می‌توان فهمید. حدود 800 سال پیش این درختچه از چین به ژاپن راه پیدا کرده و ژاپنی‌ها با الهام از طبیعت اصول زیبایی‌شناسی را روی هنر بنسای پیاده کردند. درواقع بنسای اسم ژاپنی پنجینگ است و این هنر امروزه در سراسر دنیا با این نام شناخته می‌شود.
مهرداد سیداحمدیان 38 ساله است. مادرش در دوران بارداری کتاب گل و گیاه تایم‌لایف را به فارسی ترجمه و تصویر‌هایش را نقاشی می‌کرده است. او میگوید هر کاری که مادر در دوران بارداری با تمرکز انجام دهد، روی جنین تاثیر می‌گذارد. همچنین او متولد 22 مهر است و همسرش جایی خوانده که خداوند، گل و گیاه را در نیمه دوم ماه مهر آفریده و علاوه بر اینها از سه سا‌لگی کنار پدربزرگش باغبانی می‌کرده است. مهرداد معتقد است این سه عامل دست به دست هم داده‌اند تا او عاشق گل و گیاه باشد. از دوم دبستان که فهمیده لوبیاها لای دستمال کاغذی جوانه می‌زنند، همه دانه‌ها را کاشته و در دوران دبیرستان کلکسیون کاکتوس داشته است؛ 350 نوع کاکتوس مختلف! و بالاخره در سال 79 با بنسای آشنا شده است. او عکس یک گلدان با درخت کوچک و خوشگل و پیرش را در مجله‌ای که از ژاپن رسیده بود، دیده و عاشقش شده و از همان سال برای اولین بار کار روی بنسای را هم شروع کرده است.
اینجا یک حیاط قدیمی است که بیش از 100 سال قدمت دارد؛ حیاطی قدیمی پر از گل و گیاه و دار و درخت، وسط شلوغی و ازدحام تهران. با در قدیمی چوبی سبزرنگ و دیوارهای آجری همراه پنجره‌هایی که روی هره‌شان گلدان‌های شمعدانی است. این همه سبزی و تازگی در میانه دود و ازدحام شهر، حال آدم را خوب می‌کند. این روزها مهرداد سیداحمدیان در حیاط خانه مادربزرگ پدری‌اش _که بنایی با قدمت بیش از 100 سال است که او بازسازی و حفظش کرده _ بیش از 150 مدل گل و گیاه و بنسای پرورش می‌دهد و حواسش به تک‌تک آنها هست و زبان همه‌شان را می‌داند. او بنسای ایرانی پرورش می‌دهد!
مهرداد سیداحمدیان میگوید: «بن‌سای‌هایی که در اغلب گلفروشی‌ها می‌بینیم از چین وارد شده‌اند، مانند سایر جنس‌های چینی، قالب خورده و تولید انبوه بوده، همه به هم شبیه هستند و اغلب با نام بنسای جینسینگ فروخته می‌شوند. این گیاهان درواقع جینسینگ نیستند و دو گیاهند که به هم پیوند خورده‌اند. پایه آنها فیکوس نام دارد و برگ‌ها از گیاه دیگری است که به پایه پیوند شده است. این گیاهان با کانتینر از چین به تهران آورده می‌شوند و 45 روز در راه هستند که در این 45 روز تقریبا خشک می‌شوند و یک مرگ موقت برایشان اتفاق می‌افتد. پس از آن در گلخانه‌های بسیار مرطوب دوباره احیا می‌شوند و بالاخره به گلفروشی‌ها می‌رسند و به دلیل اینکه در هوای مرطوب چین و گلخانه رشد کرده‌اند و به آب و هوای تهران عادت ندارند، غالبا در هوای تهران دوام نمی‌آورند. بعد شما آنها را می‌خرید و به خانه می‌آورید و خشک می‌شوند!» مهرداد میگوید: «اگر گیاه شما بتواند شک رطوبت هوا را رد کند، زنده می‌ماند و می‌تواند با شرایط محیط جدیدش تطبیق پیدا کند. وقتی گیاه شک جدی می‌بیند ابتدا پیوندک خشک می‌شود ولی پایه فیکوس رتوزا زنده می‌ماند. گیاه برگ‌هایش را از دست می‌دهد تا انرژی‌اش را حفظ کند. درواقع هرچه مقدار برگ‌ریزی کمتر باشد، حال گیاه زودتر خوب می‌شود و زودتر می‌تواند به زندگی عادی برگردد! اگر بتوانید در روزها و هفته‌های بدو ورود گیاهتان، رطوبت کافی را برایش مهیا کنید، امکان زنده ماندنش بیشتر می‌شود. با اسپری کردن آب روی برگ‌ها می‌توان این رطوبت را حفظ کرد؛ روزی سه بار منظم! یا با بخور سرد یا با یک نایلون روی گیاه که چند سوراخ ریز و درشت دارد، یک گلخانه کوچک برایش درست کنید. بعد از 20 روز تا یک ماه گیاه یاد می‌گیرد که خشکی محیط متفاوت است و به آن عادت می‌کند. بعد می‌توانید نایلون را بردارید. نکته مهم این است که وقتی برگ گیاه می‌ریزد به همان نسبت باید آب دادن به آن را هم کم کرد تا ریشه نگندد، خفه نشود و قارچ نزند. توجه داشته باشید ریختن برگ‌ها لزوما به معنی خشک شدن گیاه نیست. می‌توانید ساقه را با ناخن بتراشید، اگر زیر پوست سبز بود، گیاه زنده است و هنوز دارد خودش را با محیط تطبیق می‌دهد و اگر شرایطش مطلوب باشد به‌زودی جوانه می‌زند.»
بنسای ایرانی گیاهی است که متاسفانه کمتر به آن پرداخته شده است. به دلیل نیاز به زمان و زحمتی که دارد پرورش آن برای تولید‌کنندگان گل و گیاه به‌صرفه نیست یا هم شاید دانش و اطلاعات در این زمینه هنوز به میزان کافی وجود ندارد. سید احمدیان اما هیچ‌وقت بنسای چینی نخریده است! از سال 79 که با هنر بنسای آشنا شده، این تجربه را با گیاه مورد و کاج جونیپروس که در ایران زیاد هستند، آغاز کرده است. او این‌طور تعریف می‌کند: «کاج جونیپروس را از بازار گل خریدم و چون در مجله دیده بودم که گلدان‌ها بسیار کم‌عمق هستند، فهمیدم که ریشه‌ها باید کم شوند. پس تا زمستان صبر کردم تا گیاهم به خواب برود و بعد ریشه‌ها را از خاک‌شان شستم و هرس کردم و در گلدان کم‌عمقی کاشتم. با این کار در بهار گیاهم زنده مانده بود. او میگوید: «بنسای کار ژنتیکی ندارد. کافی است گیاه را بشناسید و به شکل مجسمه و اکسسوری منزل به آن نگاه نکنید! بلکه باید به عنوان موجود زنده آن را ببینید و هر روز حواس‌تان به آن باشد؛ یعنی درباره گیاهتان مسئولیت‌پذیر باشید؛ البته بن‌سای‌های ایرانی چون بومی ایران و تهران هستند یا سال‌هاست که وارد شده‌اند و به آب و هوای تهران عادت دارند، دچار شک رطوبت نمی‌شوند و نگهداری‌شان راحت‌تر از انواع چینی است.»
مهرداد معتقد است کسی که می‌خواهد بنسای نگه دارد باید عاشق گیاه باشد؛ البته جز عشق بنسای مانند همه گیاه‌ها آب، نور و خاک می‌خواهد و جز اینها هرس شاخ و برگ لازم دارد تا زیبایی‌اش را از دست ندهد. بنسای هر دو سال یک‌بار هرس ریشه لازم دارد؛ چون ریشه بزرگ می‌شود و اگر هرس نشود، گیاه نمی‌میرد اما رشدش متوقف می‌شود برای اینکه ریشه در گلدان زیاد می‌شود و دیگر فضایی برای رشد نخواهد داشت. شاید در این صورت گیاه تا 8،7 سال هم زنده بماند اما رشدش متوقف می‌شود و سرانجام می‌میرد.
همچنین می‌توانید اگر خیلی سرذوق هستید، وضعیت و شکل شاخه‌ها را با سیم پیچی شکل دهید. سیداحمدیان سیم‌پیچی شاخه‌ها و هرس را به مشتری‌های خوش‌ذوقش یاد می‌دهد. او همچنین برای بن‌سای‌هایش خدمات پس از فروش دارد! دو سال یک‌بار بن‌سای‌ها را هرس ریشه می‌کند و اگر حال بن‌سای‌تان بد بود، عکس‌ها را از تلگرام می‌بیند و برایشان دوا و درمان و چاره پیش پای‌تان می‌گذارد! مثلا میگوید نورش کم است یا آبش زیاد است و… . او پانسیون هم دارد که اگر خواستید سفر بروید، بن‌سای‌تان را برای مدتی به فرزندی قبول می‌کند! همچنین بن‌سای‌های او برگه‌ای برای نگهداری‌شان همراه‌شان دارند که خیلی خلاصه در آن، درباره گیاه و نحوه نگهداری‌اش توضیح داده است.
در بنسای نه برگ، نه گل و میوه کوچک نمی‌شوند. تنها شما از لحاظ فیزیکی سایز درخت و ریشه را کوچک نگه می‌دارید؛ یعنی بنسای انار ساوه، انار درشت ساوه به شما می‌دهد!
این چهار مدل، گیاهانی است که مهرداد سیداحمدیان برای شروع نگهداری از بنسای به شما پیشنهاد می‌دهد:
این گیاه از خانواده کاکتوس است اما برگ، شاخه و تنه دارد. نگهداری آن راحت است و کم‌آبی اذیتش نمی‌کند؛ چون اولین چیزی که باعث آسیب به گیاه می‌شود، عموما کم‌آبی است برای اینکه اغلب فراموش می‌کنیم به گیاه‌مان آب بدهیم، سفر هستیم، دیر بیدار می‌شویم و … اما این گیاه چون ذاتش کاکتوس است، می‌تواند در برابر بی‌آبی مقاومت کند. آفتاب زیاد می‌خواهد. پشت پنجره جنوبی قرار بگیرید بهتر است. نبودن آفتاب باعث ریزش برگ‌هایش می‌شود. خاکش باید یک‌سوم ماسه داشته باشد. کراسولا را در تمام طول سال می‌توان هرس کرد. او معتقد است: «وقتی یک گیاه را یک سال سالم و زنده نگه دارید، شوقش در شما زنده می‌شود و کراسولا می‌تواند برای شروع بهترین انتخاب باشد.»
این گیاه بومی ایران است از خانواده اُرس که در ارتفاعات البرز و زاگرس می‌روید و با شرایط تهران بسیار سازگار است. گیاهی نیمه آپارتمانی و همیشه سبز است. نیمه آفتاب‌دوست است. نور زیاد دوست دارد و پشت پنجره شرقی یا غربی جای خوبی برای است. زمستان باید بیرون باشد تا سرما را بفهمد و باقی سال می‌تواند داخل قرار بگیرد. کود کلات آهن و کود کامل 20-20-20 دوست دارد که می‌توانیدآن را از فروشگاه لوازم کشاورزی تهیه کنید. فصل هرس این گیاه پاییز است. نکته مهم اینکه این کاج نباید با کاج کونیکا اشتباه گرفته شود. کاج کونیکا کاجی است که به ذات خودش بسیار کوچک است و در هوای تهران نمی‌ماند. گاهی به نام بنسای آن را می‌فروشند. این گیاه نامناسب در وقت نامناسب فروخته می‌شود و شما آن را می‌خرید و متاسفانه نمی‌ماند.
نیمه آپارتمانی است؛ یعنی باید سرمای زمستان را بفهمد! انار بومی آسیای غربی و با آب و هوای ایران سازگار است. شدیدا آفتاب‌دوست است. بهتر است جلوی پنجره جنوبی باشد و حداقل پنج ساعت در روز آفتاب بگیرد یا در تراس نگهداری‌اش کنید. اگر در تراس آن را قرار می‌دهید در شب‌های 5- درجه یک کیسه رویش بکشید تا سر شاخه‌ها خشک نشود. انار مینیاتوری خزان‌پذیر است و بسیار زیباست. اگر سختی شب‌های سرد زمستان را قبول کنید، زیبایی چشم‌نواز چهار فصلش را به شما هدیه می‌کند. خاکش باید 5/1 رس داشته باشد. کود کلات آهن و کود کامل 20-20-20 دوست دارد که می‌توانید آن را از فروشگاه لوازم کشاورزی تهیه کنید. در همه فصول می‌توان این گیاه را هرس کرد.
از خانواده فیکوس‌هاست. آفتاب نمی‌خواهد. جایش پشت پنجره شمالی خوب است یا با دو متر فاصله از پنجره جنوبی می‌تواند قرار بگیرد. این گیاه برای خانه‌های این زمانه بهترین انتخاب است اما گیاه لوسی است و کمی آبیاری‌اش بالا و پایین شود، سریع برگ‌هایش می‌ریزد. 4/1 خاکش باید ماسه باشد و خاک‌برگ را می‌پسندد! کود کلات آهن و کود کامل 20-20-20 دوست دارد که می‌توانید از فروشگاه‌های لوازم کشاورزی تهیه کنید. در همه فصول هم می‌توان آن را هرس کرد. بنسای به دلیل زمانی که برایش صرف شده کالای ارزشمندی محسوب می‌شود. حداقل چهار سال برای هر بنسای زمان صرف می‌شود که بعد از گذشت این زمان تازه پیش‌بن‌سای (pre-bonsai) محسوب می‌شوند و هنوز بنسای به شمار نمی‌روند. بن‌سای‌های ژاپنی گاهی تا چند نسل از پدران به پسران منتقل شده و همچنان زنده مانده‌اند و عمرشان تا هزار سال می‌رسد. درواقع بنسای یک مجسمه زنده است که با گذشت زمان زیباتر و کامل‌تر می‌شود با این وجود قیمت‌شان از 50هزار تومان شروع می‌شود و بسته به سن‌شان افزایش می‌یابد. اما شما به‌راحتی می‌توانید بن‌سای‌های چهار ساله را با 50هزار تومان تهیه کنید و 120 سال کنارشان باشید!
برای دیدن تصاویر بیشتری از این حیاط زیبای قدیمی و گیاهان آن می توانید به پروفایل عکاس مراجعه کنید.
منبع: مجله منزل | نویسنده: گلشید شیرازی | عکاس: شیما خراسانی