گشت و گذار در باغ صد و هفتاد ساله نگارستان

معماری ایرانی و اسلامی: هنوز هم می شود در هیاهوی خیابان های تهران، یک خانه قدیمی و با صفا پیدا کرد و چند ساعتی را به دور از آلودگی گذراند. خانه های بزرگی که ردی از تاریخ هستند، در حیات و سرسرای آن ها می توان قدم زد و به همه داستان هایی که در این باغ گذشته است فکر کرد.

در یکی از این روزهای بهاری اگر سرتان از کارهای روزانه خلوت شد، سری به باغ نگارستان بزنید. باغ نگارستان در میدان بهارستان واقع شده است و به محض ورود به باغ و دیدن نیلوفرهای آبی شلوغی روزهای تهران را فراموش خواهید کرد.

پیشنهاد می کنیم اگر می خواهید برای دیدن باغ نگارستان برنامه ریزی کنید حداقل دو سه ساعتی را وقت بگذارید. در این مجموعه علاوه بر باغ نگارستان، موزه مکتب کمال الملک و کافه طهرون هم واقع شده است. می توانید بعد از گشت و گذار در باغ و دیدن نقاشی های کمال المک و شاگردانش در فضای باز کافه بنشینید و از طبیعت و معماری باغ لذت ببرید.

تاریخ در دل باغ

شاید باور کردنش کمی سخت باشد که سال 1222 هجری قمری، میدان بهارستان شمال شهر تهران محسوب می شده است. در همان زمان فتحعلی شاه قاجار دستور ساخت باغ نگارستان را صادر می کند. بعد از حدود 4 تا 6 سال بعد ساخت آن به پایان رسید و در اصلی و بزرگ آن هم در میدان بهارستان فعلی واقع شده بود. باغ نگارستان دارای خیابان‌بندی منظم، درختکاری و گلکاری درخور توجهی بود.

در این باغ، بنایی به شکل هشت گوش با شاه‌نشین‌هایی به سبک دوره زندیه ساخته و با گچبری‌های زیبایی تزیین شد تا نظر شاه را جلب کند. دو عمارت زیبا و مجلل دیگر هم به نام قلمدان و دلگشا به دست هنرمندان آن زمان ساخته شد. استاد عبدا… خان و استاد آقاجانی اصفهانی معماران این باغ بوده‌اند.

اتاق‌هایی با درهای چوبی و دو تالار بزرگ در طرفین ساختمان مرکزی این باغ وجود‌داشته و تالارهای آن‌ها با آئینه‌کاری‌های ظریف، نقوش مطلا، درهای ارسی و تزئینات و اشیا گران‌بها تزیین شده‌بود. بر دیوارهای هر تالار تابلوهای نفیسی از استادان مشهوری چون میرزابابا نقاش‌باشی، استاد میرزاجانی نقاش و استاد مهرعلی‌آقا نقاش نصب شده‌بود و به خاطر وجود همین آثار بر این مجموعه نام نگارستان نهاده‌اند. تابلوهای نقاشی تصاویر فتحعلی‌شاه و شاه‌زادگان و درباریان را نشان می‌داد که بر دیوارهای تالار این کاخ به تصویر کشیده ‌شده‌بودند.

وقتی در باغ قدم می زنید به این فکر کنید که باغ نگارستان در طول تاریخ  رویدادهای فراوانی را به خود دیده‌است، مثل ماجرای قتل دولت‌مرد آزاده ایرانی، میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی به دست محمد شاه و عوامل او اشاره کرد.

از نو بسازیدش

یکى از اقامتگاه هاى محبوب فتحعلى شاه، کاخ نگارستان بوده است. این کاخ که بر اساس پلان باز ساخته شده بود، شامل سه ساختمان جداگانه، یعنى یک کوشک گنبددار، یک اتاق پذیرایى هشت ضلعى و یک اندرونى به شکل سازه اى مستطیلى که دور تا دور حیاط اندرونى قرار داشت، همه ى این ساختمان ها درون باغى از درختان تبریزى و گل سرخ قرار داشتند.

امروز تنها کوشک گنبددار به جا مانده که از آن به عنوان موزه هنرهاى ملى استفاده مى شود. اولین کلنگ بازسازی باغ نگارستان در سال 1375 توسط یکی از کارشناسان ارشد سازمان میراث فرهنگی به نام آقای مهندس دانشور زده شد. آقای دانشور ضمن انجام کاوش‌هایی جهت یافتن پایه‌های قصر نگارستان قاجاری و عکس برداری از آنها، تلاش نمود که دارالمعلمین عالی را مطابق نقشه مهندس مارکوف روسی(بدون توجه به کاخ سابق) بازسازی نماید. وی موفق شد که نقشه اصلی مارکوف (پلان قبلی) را مجدداً تا حدودی با پیدا کردن حوض و استخرهای دارالمعلمین عالی احیاء کند.

گفتنی است تنها ساختمانی که دانشور در طول فعالیت خود توانست به صورت کامل تحویل دهد، ساختمان قائم مقام بود که در ضلع شمالی باغ نگارستان است. بخش عمده‌ای از مرمت و بازسازی‌های باغ نگارستان از سال 1379 تا 1389 توسط مدیران این مجموعه تاریخی (دکتر سید امیر منصوری، دکتر علی اکبر ابدی، دکتر محمد جواد ثقفی) و با حمایت مالی دانشگاه تهران انجام شده است.

موزه کمال الملک

موزه مکتب کمال‌الملک یکی از قسمت های دیدنی باغ نگارستان به حساب می آید. می توانید با قدم زدن در ساختمان اصلی باغ، آثاری از کمال‌الملک و شاگردان او چون حسنعلی وزیری، اسماعیل آشتیانی ‪  ابوالحسن صدیقی و . . . را ببینید. این موزه تحت عنوان مکتب کمال‌الملک افتتاح شده‌است. اصطلاحی که برای توصیف آثار شاگردان  کمال‌الملک به کار می‌رود. بعضی از نظریه پردازان هنر، این اصطلاح را چندان دقیقی نمی‌داند و معتقدند که  شاگردان کمال‌الملک از لحاظ دانش‌، توانایی فنی، انتخاب اسلوب و موضوع کار یکسان عمل نمی‌کردند.

افتتاح این موزه موقعیت مناسبی برای بیش‌تر دیده‌شدن آثار او است. کمال‌الملک مدتی به اروپا سفر کرد و به مطالعه آثار هنرمندانی چون رافائل و رامبراند پرداخت. او به شدت تحت تاثیر هنر دوره‌های رنسانس و باروک قرارگرفت و نتیجه آن تاسیس مدرسه صنایع مستظرفه در ایران و شروع آموزش آکادمیک نقاشی در آنجا بود.

در این مدرسه بیش از هرچیز بر طراحی تاکید می‌شد، چون آن را پایه  هنر نقاشی می‌دانستند. همین موضوع باعث شد که شاگردان این مدرسه دقت بالایی در خلق آثار رئالیستی خود داشته‌باشند.

هنرجویان این مدرسه رشد بسیار سریعی در کسب مهارت لازم برای نقاشی داشتند. مثل اسماعیل آشتیانی که در مدت سه سال فارق التحصیل شد و بعدها هم مدیر صنایع مستظرفه شد.

نتیجه  این مدرسه نه تنها نقاشی و طراحی بلکه پیشرفت دیگر هنرهای تجسمی نیز بود. نظیر ابوالحسن‌خان صدیقی که گرایش به مجسمه سازی پیدا کرد و یا علی رخساز که به نقاشی موزاییکی پرداخت.

کمال الملک با وزارت معارف اختلافاتی داشت و به همین دلیل استفعا داد و به روستای حسن‌آباد نیشابور رفت. او به دلیل عمر طولانى خود، دوران سلطنت چهار پادشاه را دیده بود و در دربار هر چهار پادشاه نیز کار کرده‌بود و در سن ٩٣ سالگى بر اثر کهولت سن درگذشت. 

نوشته شده توسط تحریریه چیدانه