می‌گویند 60 سال تمام تدریس کرد و با وجود اینکه در دهه 90 زندگی خود به سر می‌برد اما تا لحظه آخر بسط و گسترش دانشش را ترک نگفت. حتی حین تدریس بود که متوجه مشکل جسمی خود شد. ایرج اعتصام، هنرمند، معمار و شهرسازی برای تمام فصول بود. استادی بود برای تمامی معماران و شهرسازان ایرانی؛ چراکه هرکدام به نوعی از آموخته‌های او بهره بردند.
ایرج اعتصام در این هفته در 92 سالگی در شهر سن خوزه آمریکا درگذشت. اعتصام جزو معماران، شهرسازان و اساتید دانشگاهی مطرح ایرانی به شمار می‌رفت و با درگذشت او به نظر می‌رسد سال‌ها زمان لازم باشد تا فرد جدیدی با خصوصیات او چه به لحاظ اخلاقی و چه به لحاظ حرفه‌ای، در این حوزه ظهور کند.
اکنون که درگذشت این هنرمند و مهندس، جامعه آکادمیک، معماری و شهرسازی ایران را در غم عمیقی فرو برده است، تصمیم گرفتیم با علیرضا قهاری ـ رییس انجمن مفاخر معماری ـ درباره این شخصیت مطرح معماری، گفت و گویی داشته باشیم.
قهاری در ابتدای گفت وگو بیان می‌کند: می‌توان دکتر اعتصام را معمار و شهرسازی برای تمام دوران دانست؛ به این علت که تمام عمر خود را صرف آموزش شهرسازی کرد. از همان ابتدا که در ایران رشته شهرسازی پا گرفت، ایشان جزو اساتید برجسته‌ای بودند که این حرفه را آموزش دادند، به همین جهت استاد همه ما هستند. در حقیقت دکتر اعتصام آموزش را از دانشگاه تهران آغاز و در دانشگاه‌های شهید بهشتی، آزاد و پارس هم تدریس کردند. همچنین مدارج مختلف آموزشی و مدیریت گروه های شهرسازی را به عهده داشتند. در فضای آکادمیک، هر دانشجویی در هر دانشگاهی که بوده باشد، رد پای دکتر اعتصام در آموزش او به چه می‌خورد. به هر حال تعداد بیشماری دانشجو و فارغ التحصیل داریم که از دانش و حضور ایشان منتفع شده‌اند.
مشاهده بیشتر
«دکتر اعتصام تا آخرین لحظه که توان داشتند، تدریس کردند و زمانی که متوجه مشکل جسمی خود شدند هم حین تدریس بودند.»
قهاری همچنین در پاسخ به اینکه آیا ایرج اعتصام توانست در دوران حیاتش معماران برجسته‌ای همچون خود را به جامعه معماری ایران تحویل دهد، چنین می‌گوید، «زمانی که فردی همچون ایرج اعتصام مدت زمانی طولانی را چه در ایران و چه خارج از کشور در دانشگاه‌های مختلف به تدریس می‌گذراند، این حضور تاثیر زیادی در ادامه خط فکری و اندیشه او خواهد داشت؛ چرا که شاگردان ایشان از اندیشه و افکار دکتر اعتصام تاثیر گرفته‌اند و همان خط فکری را در زمینه برنامه‌ریزی، طرح ریزی شهری و شهرسازی دنبال خواهند کرد.»
از این معمار سوال می‌کنیم که بارزترین ویژگی شخصیتی و اخلاقی ایرج اعتصام چه بود؟ که پاسخ می‌دهد: دکتر اعتصام مصداق یک فرد سلیم النفس و مصالحه آمیز بود. با وجود اینکه در کارهای فنی رعایت اخلاق حرفه‌ای بسیار مهم است و معمولا همه دنبال می‌کنند، ولی فردی که به معنای واقعی کلمه، اخلاق حرفه‌ای را رعایت کند و عرصه را برای همه حتی رقبای خود باز بگذار، کمتر داریم. ایشان ـ دکتر اعتصام ـ استاد اخلاق، مدارا کردن و دوستی کردن بودند. کم هستند افرادی مانند ایشان که تا این حد مسالمت آمیز زندگی کنند.
«دیدگاه ایرج اعتصام در معماری و شهرسازی چه بود؟» بیان می‌کند: دکتر اعتصام اساسا بیشتر زندگی خود را در ارتباط با جهان مدرن گذراند. ایشان تا مقداری حرفه‌مندان شهرسازی و معماری را با جنبه‌های زیباشناسی و هنری شهرسازی و معماری دنیای مدرن آشنا کردند. خط فکری ایشان، مدرن و انسان معاصر بود. دکتر اعتصام در زمانه خود زندگی کرد، آموزش داد و دانشجویان را به زمانه خودشان آشنا کرد.
او ادامه می‌دهد: اگرچه که شاید خط فکری مدرن و انسان معاصر در این دوره به لحاظ پرطرفدار بودن گرایش به جنبه‌های سنتی، تا حدی سخت‌تر باشد ولی به دور از این مسائل، آموزش دانشجویان این رشته با اساتیدی مثل دکتر اعتصام که در کشورهای غربی هم آموزش می‌دادند، موجب می‌شد که دانش روز به آنها منتقل شود که این امر برای پیشرفت حرفه در ایران بسیار موثر بوده است.
قهاری ـ رییس انجمن مفاخر معماری ـ سپس چنین اظهار می کند: «دکتر اعتصام حداقل برای خود من الگوی آموزشی و زندگی بود. او تا آخرین لحظات مشغول ترجمه و به خصوص تدریس بود. اینکه در دهه 90 زندگی خود همچنان کار کنی، امری نیست که هر روز شاهدش باشیم. دکتر تنها شش ماه از زندگی خود را به خاطر مشکلات جسمانی تدریس نکرد. آخرین ترجمه او کتاب «معماری جهان» است که بسیار نفیس است.»
ایرج اعتصام کتابی در زمینه معماری اسلامی ترجمه کرده و سابقه طراحی مجموعه حرم شاهچراغ را بر عهده داشته است؛ از علیرضا قهاری سوال می‌کنیم که این استاد فقید معماری که دیدگاهش به سمت مدرنیته رفته است، تا چه حد به معماری اسلامی و البته ایرانی هم پایبند بوده است؟
او چنین پاسخ می دهد: دکتر اعتصام در کنار بازسازی حرم شاهچراغ و طراحی مجموعه فرهنگی و مذهبی آن، طراحی پردیس دانشگاه سیستان و بلوچستان را در کارنامه دارند که یک کار بومی و مدرن است. اینکه اختصاصا بتوان درباره هنر ایشان گرایش به خصوصی را دنبال کرد، کار سختی است؛ زیرا بنا بر همان طرز فکری که داشتند و جهان را معاصر می‌دیدند، اگر به گذشته توجهی هم داشتند با تلفیق دوره معاصر بود. با این حال در همه آثار او عشق به ایران دیده می‌شود.
«در زمینه شهرسازی چطور؟» بیان می‌کند: نکته جالبی که در شهرسازی ایشان دیده می‌شود، ارتباط بین المللی در زمینه هبیتات و اسکان بشر است که ما کم داریم افرادی که از این جهت هم بتوانند ارتباط کشور را با جهان حفظ کنند. البته مسلط بودن ایشان به زبان و تدریس در دانشگاه‌های غربی باعث شد که بتوانند نماینده خوبی از بابت نشان دادن کشور به مجامع بین المللی باشند.
از قهاری می‌پرسیم که آیا جایگزینی برای ایرج اعتصام در معماری ایران خواهیم داشت؟ بیان می‌کند: باید سال‌ها بگذرد که چنین شخصیتی هم از نظر اخلاق و هم حرفه در معماری و شهرسازی پیدا شود؛ البته ممکن است افرادی را داشته باشیم که معمار یا شهرساز خوبی هستند ولی دکتر اعتصام مجموعه‌ای از یک فرد حرفه‌ای و اخلاق‌مدار بود. ایشان در هر درجه‌ای که بودند کسی جز خاطره خوب از او ندارد. شاید اگر شاگردان دکتر، مرام او را دنبال کنند بتوانند وفاداری خود را به او ابراز کنند.
منبع: ایسنا