به نقل از مجله گردشگری Flightio، مسجد ایاصوفیه، یک اثر تاریخی مهم و ارزشمند متعلق به دوران بیزانس در استانبول است که یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین بناهای تاریخی در سراسر جهان به شمار می‌آید. ایاصوفیه که در ابتدا به عنوان یک کلیسای مسیحی ساخته شد، در قرن‌های بعد و پس از استیلای پادشاهان مسلمان عثمانی به شهر استانبول، به مسجد تبدیل شد. در دوران بعد این مسجد به موزه‌ای برای بازدید جهانیان بدل شد و امروزه دوباره به عنوان مسجدی برای عبادت مسلمانان تغییر کاربری داده است.
ایاصوفیه یکی از شاهکارهای معماری جهان به شمار می‌آید که در عین زیبایی، منعکس کننده تغییرات مذهبی نیز هست. رویدادهای تاریخی که در طول قرن‌ها ترکیه و شهر استانبول را تحت‌الشعاع قرار داده، باعث شده که ایاصوفیه دارای مناره‌های مسجد و کتیبه‌هایی متعلق به دوران اسلامی و همچنین موزاییک‌های مجللی باشد که بازتاب مسیحیت در این بنا هستند. در این نوشته قصد داریم تاریخ و معماری ایاصوفیه را از نظر بگذرانیم.
امپراتوری بیزانس یا روم شرقی، در حدود هزار سال بر بخش وسیعی از ترکیه حکومت کرد. در این زمان استانبول، مرکز فرمانروایی این امپراطوری به شمار می‌آمد. استانبول که در آن دوران قسطنطنیه نام داشته، شهری باستانی است و قدمت آن به 660 سال پیش از میلاد می‌رسد. شهر باستانی قسطنطنیه توسط یونانیان ساخته شده و بنابراین دارای معابد زیادی بوده است. بر اساس روایات تاریخی، ایاصوفیه به دستور کنستانتین اول در سال 325 میلادی بر روی پایه‌های یکی از این معابد ساخته شده است. پس از آن که کنستانتیوس دوم، در سال 360 میلادی در آن به عبادت پرداخت، این مکان به عنوان کلیسا به رسمیت شناخته شد. ایاصوفیه در سال 404 میلادی در اثر آتش‌سوزی آسیب دید. علت این آتش سوزی شورش مردم به دلیل تبعید فرمانروای وقت قسطنطنیه بود. پس از آن این بنا توسط امپراتور روم کنستانس اول بازسازی شده و بزرگ‌تر شد.
کلیسای ایاصوفیه بار دیگر در سال 532 میلادی به دلیل شورش مردم در آتش سوخت. به همین دلیل امپراطور ژوستینیان اول دستور داد تا کلیسا را به صورتی باشکوه‌تر بازسازی کنند. این بنا در مدت کوتاهی و کمتر از شش سال ساخته شد تا جایی که در سال 537 میلادی تکمیل شده و به بهره‌برداری رسید. آن چه امروزه بنای اصلی ایاصوفیه را تشکیل می‌دهد، حاصل همین معماری قرن ششمی است. در سال 558 میلادی، زلزله‌ای باعث فروریختن بخش‌هایی از گنبد کلیسا شد اما بنا در سال 562 میلادی بازسازی شد. در طی قرون دو فروریختگی جزئی دیگر نیز روی داد که بار دیگر بازسازی شده و کل کلیسا در برابر زلزله مقاوم شد. کلیسای ایاصوفیه یک بار در سال 1204 میلادی در جریان جنگ‌های صلیبی چهارم توسط ونیزی‌ها غارت شد و در اواسط قرن چهاردهم دوباره مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت.
در سال 1453 قسطنطنیه به اشغال ترکان عثمانی در آمد و نام اسلامبول به معنای شهر اسلام را به خود گرفت که این نام به تدریج به استانبول تغییر کرد. از آن تاریخ به بعد کلیسا به مسجد تبدیل شد و همچون سایر بخش‌های شهر ماهیت اسلامی به خود گرفت. سلطان محمد دوم با افزودن یک مناره چوبی، در نمای بیرونی، یک لوستر بزرگ، یک محراب و منبر، ایاصوفیه را کاملا به مسجد تبدیل کرد. البته این مناره چوبی در طول تاریخ از بین رفت و جای آن را مناره‌های دیگری گرفت.
روایت است که سلطان محمد یا پسرش بایزید دوم، مناره قرمز رنگی را که در گوشه جنوب شرقی بنا قرار دارد، ساخته‌اند. همچنین بایزید دوم دستور ساخت مناره سفید باریکی را در ضلع شمال شرقی مسجد داده است. دو مناره هم شکل در ضلع غربی ایاصوفیه وجود دارد که احتمالاً به سفارش سلطان سلیم دوم یا مراد سوم، توسط سینان، معمار مشهور عثمانی در سال‌های نخست 1500 میلادی ساخته شده است.
در سال 1934 میلادی، دولت سکولار ترکیه و رئیس جمهور آن کمال آتاتورک، این ساختمان را از کاربری مذهبی خارج کرد. در نتیجه ایاصوفیه در سال 1935 میلادی به موزه تبدیل شد. علاوه بر این، ایاصوفیه در سال 1985 میلادی، به همراه سایر ساختمان‌ها و مکان‌های مهم، به نام مناطق تاریخی استانبول، به عنوان بخشی از میراث جهانی یونسکو ثبت جهانی شد. پس از آن در سال 2020 میلادی، دولت اسلام‌گرای ترکیه به ریاست رجب طیب اردوغان تصمیم بحث‌برانگیزی برای تبدیل مجدد این ساختمان به مسجد گرفت. اندکی پس از اعلام این خبر در مسجد ایاصوفیه مراسم نمازهای جماعت برگزار شد و در عین حال، به عنوان محبوب‌ترین مقصد گردشگری ترکیه، بازدید از آن برای گردشگران آزاد است و به صورت رایگان انجام می‌شود.
معماری ایاصوفیه بسیار منحصر به فرد است: در نگاه نخست پلان ساختمان تقریباً به شکل مربع است، اما از درون به شکل مستطیل به نظر می‌رسد، زیرا نیم‌گنبدهای بزرگ آن، سقف را طولانی‌تر نشان می‌دهند. ساختمان دارای یک گنبد اصلی ۳۲ متری و دو نیم‌گنبد است. در ساختمان سه راهرو وجود دارد که توسط ستون‌هایی با پایه‌های مرمری از هم جدا شده‌اند. در تابش نور روز، ستون‌ها به صورت محوی دیده می‌شوند و این تصور را ایجاد می‌کنند که سایبان گنبد روی هوا شناور است. در فضای داخلی ایاصوفیه می‌توان قرنیزها، سرستون‌های حکاکی شده و ستون‌های مرمری را مشاهده کرد، اما بقیه تزئینات اصلی، از جمله بیشتر موزاییک‌های قسمت‌های بالایی دیوارها و سقف، از بین رفته‌اند.
هر چند که بخش زیادی از موزاییک‌های ایاصوفیه از بین رفته‌اند اما باز هم می‌توان شاهد بخش‌هایی از موزاییک‌کاری درخشان دوران مسیحیت در آن بود. موزاییک کاری دیواری مریم باکره در حالی که مسیح نوزاد را در آغوش دارد از آن جمله است. پژوهشگران، موزاییک‌های زیبای این بنا را منبع اصلی دانش در مورد وضعیت این هنر در قرون 8 و 9 میلادی میدانند. این موزاییک‌ها با رنگ‌های نسبتاً تند و استفاده از مکعب‌های طلایی در میان آنها بسیار قابل ستایش هستند.
نقاشی‌هایی که از مسجد و کلیسای ایاصوفیه در قرون گذشته کشیده شده است، نشان می‌دهد که در تزئینات آن مجموعه‌ای از قدیسان مسیحی نیز وجود داشته‌اند. از این قدیسان که به صورت ردیفی بر روی دیوارهای شبستان قرار داشتند، تنها تعداد کمی باقی مانده است. بر اساس نقاشی‌ها، قدیسانی که در ناحیه میانی هستند پیامبران و اسقف‌ها بوده و در بالاتر نگهبانی از فرشتگان و در مرکز گنبد، احتمالاً موزاییکی از مسیح وجود داشته که از بین رفته است. امروزه پنج تابلو دایره شکل بزرگی از سقف مسجد آویزان است که نام الله، محمد، علی و سایر خلفای اسلامی بر روی آنها به چشم می‌خورد.
ایاصوفیه چه کلیسا باشد، چه به موزه تبدیل شود و یا مسجدی برای عبادت مسلمانان باشد، در منطقه‌ای قرار دارد که نقطه پایانی گسل آناتولی است. این موضوع باعث می‌شود که شهر استانبول در خطر تهدید دائمی برای زلزله قرار داشته باشد و ایاصوفیه نیز از این موضوع مستثنی نیست. امکان ویرانی ایاصوفیه بر اثر زلزله احتمالی وجود دارد، همچنان که در طول تاریخ ایاصوفیه چند بار به دلیل زلزله آسیب دیده و یا تخریب شده است. این موضوع جدی‌ترین چالش برای حفظ و نگهداری یکی از مهم‌ترین بناهای تاریخی جهان است. به علاوه حفظ یک بنای تاریخی نیازمند مراقبت‌های ویژه‌ای از تزئینات و معماری آن است که همواره موجب نگرانی مسئولین دولت و باستان‌شناسان ترکیه است.