چند ماهی‌ست که باغ فردوس تهران حال و روز خوشی ندارد. جایی که موزه سینما را در دل خود جای داده و در تمام این سال‌ها پاتوق و محلی برای اجتماع جوانان بوده. این روزها که خیابان ولیعصر را به سمت بالا می‌رویم به تصویری برمی‌خوریم که خیلی غریب است.
آبراهه‌ای که از نزدیکی خیابان ولیعصر تا موزه سینما کشیده شده و اطرافش سبزی و طراوت بسیاری را برای مخاطبان این مکان فرهنگی به وجود آورده بود، حالا توسط پیمانکاران شهرداری سیمان شده است.
پرس‌وجوها از پیمانکار مربوطه از تصمیم عجیبی برای تبدیل این آبراهه به پیاده‌راه حکایت دارد. اتفاقی که بخش زیادی از زیبایی و طراوت سابق را از موزه سینما خواهد گرفت و مشخص نیست براساس کدام معیار زیبایی‌شناسی صورت گرفته است.
محوطه زیبای باغ فردوس با پارچه‌های سفید و آبی پوشانده شده که اصلا دیدنی نیست. مشخص نیست که طراوت این مکان به چه دلیل رو به زوال است اما کاش روزی بیاید که دوباره نگاره سبز بر قلب پاتوق دوست‌داشتنی تهران فرو نشیند.
باغ فردوس نسبت به خیلی از بناهای تاریخی سن‌وسال زیادی ندارد اما سرگذشتش سر دراز دارد؛ آ‌ن‌قدر مثل سیب از درخت افتاده چرخیده و چرخیده تا اینکه بالاخره در وضعیتی که حالا می‌بینیمش آرام گرفته است.
در دوره قاجار و در سال 1264 ه.ق محمدشاه قاجار دستور ساخت قصر بزرگی را در منطقه محمدیه صادر کرد. ساخت این قصر با دو عمارت شمالی و جنوبی در مساحتی نزدیک به 20هزار مترمربع توسط صدراعظم شاه، حاجی میرزا آقاسی آغاز شد اما به‌علت بیماری محمدشاه قاجار و مرگ وی، ساخت قصر نیمه‌تمام باقی ماند. در حال حاضر عمارت شمالی به‌طور کامل از بین رفته اما عمارت جنوبی باقی مانده است.
در همان دوران قاجار، ناصرالدین شاه باغ فردوس را به‌عنوان هدیه عروسی به دختر و دامادش، حسین‌علی‌خان معیرالممالک سپرد. حسین‌علی‌خان ساختمان نیمه‌کاره را با سبک معماری قاجاریه که به فیل‌گوش معروف است، تکمیل کرد و جشن عروسی خود را هم در همین باغ برگزار کرد. وجه تسمیه باغ فردوس را می‌توان قنات فردوس دانست که آب این محل و آبادی باغ‌های اطراف را تامین می‌کرده است.
در مرحله بعدی، باغ فردوس به دوست‌علی‌خان نظام‌الدوله، پسر حسین‌علی‌خان رسید. او با همراهی معماران بی‌نظیر یزد و اصفهان بنایی در بخش جنوبی باغ ساخت که با نام (رشک بهشت) شناخته می‌شد. رشک بهشت، عمارتی با پلکانی مرمرین بود که در ساخت بخش‌های مختلف آن از مرمر اعلای یزد استفاده شده بود و تماشای دیواره‌های داخلی آن که از کاغذهای برجسته طلایی پوشیده شده بود، چشم هیچ بیننده‌ای را از زیبایی سیر نمی‌کرد.
پس از دوست‌علی‌خان، باغ فردوس به پسرش دوستمحمدخان معیرالممالک رسید. این دوران، خاطره خوبی برای باغ نیست چون دوستمحمدخان هیچ توجهی به باغ نداشت. بخش غم‌انگیز ماجرا زمانی است که حتی به مرمرهای عمارت رحم نکردند، مرمرهای زیبای باغ را کندند و به عمارت امیریه (مدرسه نظام) انتقال دادند. در این دوران چیزی جز ویرانه از باغ فردوس باقی نمانده بود.
ژان دیولافوا، باستان‌شناس فرانسوی طی بازدید از این عمارت در دوران دوست‌علی‌خان، در سفرنامه خود این چنین نوشته است:
«در اطراف تجریش، باغ‌ها و عمارات زیادی وجود دارد که یکی از آن‌ها باغ فردوس است. در وسط این باغ بزرگ که پر از چنارهای قطور و بلند است قصر ناتمامی دیده می‌شود که در شرف خراب شدن می‌باشد. داخل عمارت تالاری وجود دارد، ازاره‌های تالار به شکل نورهای عقیق‌مانند رنگ شده و درها از جنس چوب سدر به نظر می‌رسد و با عاج، ختم‌کاری شده است. کف اتاقها را با خاک پر کرده‌اند و کوبیده‌اند و حتی با آجرهای معمولی هم فرش نکرده‌اند. به نظر می‌رسد که کف‌پوش‌های آن را کنده‌اند و دزدیده‌اند. این بنا به واسط بی‌مواظبتی در شرف انهدام است. ده سال دیگر بام‌ها خراب و بیست سال دیگر قصر مبدل به تپه خاکی خواهد شد.»
بالاخره شخصی به نام حاجی میرزا حسین باغ را از دوستمحمدخان خرید. در این مدت مالکیت باغ از این دست به آن دست چرخید و چرخید تا اینکه در سال 1318 ه.ق در دوران مظفرالدین شاه قاجار، محمدولی خان، سپهسالار تنکابنی باغ فردوس تهران را خرید. دوران خوشی و آبادی برای باغ شروع شد. سپهسالار پس از مرمت و بازسازی باغ، فواره و استخری در آن ساخت. قنات باغ را احیا کرد و درنهایت سردر باشکوهی بنا کرد که در حال حاضر همان میدان‌گاه فعلی باغ فردوس است. متاسفانه سپهسالار به‌خاطر بدهی که به تجارت‌خانه طومانیانس داشت، مجبور شد باغ را تسلیم تجارت‌خانه کند. طومانیانس هم به‌خاطر بدهی‌هایش دوباره مجبور به تحویل باغ به دولت رضاخان شد.
دوران پهلوی، دوره‌ای برای شکوفایی دوباره باغ فردوس بود. در سال 1316 ه.ش باغ به دستور علی‌اصغر حکمت، وزیر معارف به‌عنوان اموال وزارت معارف سابق (آموزش‌‌وپرورش) خریدند و پس از مرمت فعالیتش را به‌عنوان دبیرستان شاپور تجریش آغاز کرد. اما عمارت در دوران پهلوی دوم تبدیل به دفتر برنامه‌ریزی جشن‌های ملی شد.
تاریخچه موزه سینمافکر نکنید که ماجرا به همین‌جا ختم شد…نه…پس از این باغ فردوس مدتی به‌عنوان مرکز فرهنگی، هنری و نمایشگاهی تغییر کاربری داد و پس از انقلاب در اختیار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار گرفت. جالب است بدانید بخشی از این باغ از سال‌های 1352 به‌عنوان محلی برای استقرار لغت‌نامه دخدا و موسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران واگذار شده که هنوز هم به همین شکل باقی مانده است.
درنهایت پس از فرازونشیب‌های زیاد در سال 1381 باغ فردوس توسط بنیاد سینمایی فارابی، سازمان میراث فرهنگی کشور و شهرداری تهران خریدند تا به‌عنوان موزه سینما استفاده می‌شود. در حال حاضر باغ فردوس تهران با نام موزه سینمای ایران و باغ موزه فردوس نیز شناخته می‌شود. باشد که آغوش گرم سینما، محلی برای آرام‌گرفتن باغ فردوس پس از این سال‌های سخت باشد.
همان طور که پیش از این گفتم، باغ فردوس در گذشته وسعت زیادی داشت و دو عمارت جنوبی و شمالی دارد که در حال حاضر تنها عمارت جنوبی آن باقی مانده است. از ورودی باغ که عبور کنید، درخت‌های چنار قدیمی باغ راه را به شما نشان می‌دهند و عمارت جنوبی در انتهای باغ نمایان می‌شود. سبک معماری و تزیینات عمارت باغ فردوس تهران چیزی است که آن را جاودانه کرده است.
عمارت باغ فردوس، ساختمان سه و نیم طبقه در مساحت 1000 مترمربع است که ایوان آن رو به باغ حوض وسط باغ جا خوش کرده است. از حوض وسط باغ با درخت‌های چنارش ساده نگذریم؛ حوض و فواره‌هایی که می‌بینید تنها آثار باقی‌مانده از استخرهای گذشته است که با در نظر گرفتن فرایند شکست نور طراحی شده و اثری شگفت‌انگیز است.
عمارت باغ فردوس در شیب تندی از سمت شمال غربی به جنوب غربی قرار گرفته است، به‌طوری‌که کف طبقه اول بنا، با بخش جنوبی باغ هم‌سطح است و سقف طبقه اول با قسمت شمالی باغ! سالن‌ها، اتاقها و ستون‌های ایوان عمارت همگی با گچ‌بری‌های ظریف و هنرمندانه‌ای که طرحی از شاخ‌وبرگ انگور است دلبری می‌کنند و ترکیبی از سبک یونانی، رومی و ایرانی را به نمایش گذاشته‌اند. از من به شما نصیحت، ایوان عمارت با گچ‌بری‌های منحصربه‌فردی که دارد بهترین محل برای عکاسی است.
لازم به ذکر است که فضای داخلی عمارت باتوجه‌به کاربری موزه که دارد تغییراتی داشته و در آن تقسیم‌بندی‌ها و نورپردازی‌هایی با هدف کاربری جدید صورت گرفته است.
باغ فردوس تهران علاوه بر اینکه ازنظر تاریخی یکی از جاهای دیدنی تهران به شمار می‌رود، بخش‌های مختلفی دارد که می‌تواند ساعت‌ها گردشگران را سرگرم کند. ازجمله بخش‌های باغ فردوس می‌توان به سینما موزه با تالارهای مختلف، کتابفروشی و غرفه صنایع دستی، سالن سینما و کافه‌های آن اشاره کرد که در ادامه به معرفی دقیق هرکدام از بخش‌های باغ خواهم پرداخت تا اگر به آن سر زدید، هیچ گوشه و کناری از قلم نیفتد.
ساخت موزه‌ای با عنوان موزه سینما در ایران، سال 1371 توسط مدیران مرکز توسعه فضاهای فرهنگی شهرداری مطرح شد. پس از چندین سال، این موزه در سال 1377 با هدف جمع‌آوری، حفظ و نمایش میراث سینمایی کشور با تلاش هنرمندانی مثل عباس کیارستمی، عزت‌الله انتظامی، غلامرضا جلال امیدی، امید ثباتی، عزیزالله ساعتی و بهزاد رحیمیان در خیابان لاله‌زار فعالیت خود را آغاز کرد. ازجمله فعالیت‌های موزه سینما در آن دوران می‌توان به برگزاری جشن 100سالگی سینمای ایران، انتشار کتاب‌های مختلف و مجموعه‌های موسیقی متن فیلم و… اشاره کرد.
موزه سینما در سال 1381 با همکاری اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت امور سینمایی و سید محمد خاتمی (رئیس‌جمهور وقت)، موزه سینما به باغ فردوس تهران انتقال پیدا کرد که اولین مدیر عامل آن هم عزت‌الله انتظامی بود.
موزه سینما، تنها موزه سینمایی ایران است که در عمارت باغ فردوس قرار گرفته است. این موزه مجموعه‌ای با چند بخش مختلف با نام‌های تالار نام‌آوران، تالار آغازگران، تالار بین‌الملل، تالار معاصران، شاه‌نشین عمارت، تماشاخانه، خانه فرهاد، نمایشگاه ارامنه، سینمای دفاع مقدس، بخش سینمای کودک و نوجوان و بخش صدا و دوبله است.
هرکدام از این تالارها دربردارنده مجموعه‌ای ارزشمند از عکس‌های هنرمندان سینمای ایران و پوسترهای مختلف فیلم، آرشیو کاملی از نشریات و مجلات، مستندات و تجهیزات فیلم‌سازی از گذشته تاکنون، جوایز کسب‌شده توسط هنرمندان ایرانی در جشنواره‌های مختلف و مجموعه‌ای از 4 هزار فیلم‌نامه و نمایش‌نامه ایرانی است. در ادامه به معرفی دقیق بخش‌های مختلف موزه سینما می‌پردازم.
توجه داشته باشید که اگر قصد عکاسی از داخل عمارت و تالارهای موزه سینما را دارید، باید مجوز عکاسی را از گیشه ورودی دریافت کنید.
اگر هنوز امکان بازدید از موزه سینما را ندارید، می‌توانید از طریق بازدید مجازی سایت موزه سینمای ایران، تجربه قدم‌زدن و بازدید از این موزه را داشته باشید.
تالار نام‌آوران فضایی تاریک و ساکت است که روش متفاوتی برای معرفی نام‌آوران سینمای ایران دارد. این تالار ناگهان با فلاش عکاسی و صدای تشویق روشن می‌شود و اهالی مهم سینمای ایران با نورپردازی‌های خاص به بازدیدکنندگان معرفی می‌شوند.
همان طور که نام این تالار می‌توان حدس زد، تالار آغازگران، تالاری از (اولین‌های) سینمای ایران است. اگر اهل سینما باشید، حتما با دیدن اولین تجهیزات فیلم‌برداری در ایران نفستان بند خواهد آمد و از دیدن اولین عکس‌های قدیمی اساطیر سینما ایران شگفت‌زده خواهید شد. تالار آغازگران، شرح آغازی از مسیر سینما در ایران است.
اگر اخبار موفقیت‌های سینمای ایران را در عرصه‌های بین‌المللی شدیدا دنبال می‌کنید، تالار بین‌الملل جای شماست. تمامی جوایز بین‌المللی کسب‌شده توسط هنرمندان ایرانی ازجمله نخل طلایی کن، شیر ونیز، خرسی برلین و… در این تالار به نمایش گذاشته شده است. علاوه بر این تالار بین‌الملل در موزه باغ فردوس، مجموعه‌ای کامل از پوستر فیلم‌های ایرانی راه‌یافته به جشنواره‌های بین‌المللی دارد که برای طرفداران سینما هیجان‌انگیز است.
بیش از 700 پرتره از کارگردانان، بازیگران، آهنگسازان و سایر دست‌اندکاران مهم سینمای ایران در تالار معاصران موزه سینمایی باغ فردوس قرار گرفته است. این مجموعه بی‌نظیر از هنرمندان معاصر سینمای ایران یکی از بخش‌های دیدنی موزه به شمار می‌رود. این تالار علاوه بر پرتره‌ها، غرفه‌های اختصاصی دارد که متعلق به هنرمندانی مثل عزت‌الله انتظامی، پوران درخشنده، رخشان بنی‌اعتماد، داریوش مهرجویی و… هستند.
به‌عنوان طرفدار پروپاقرص فیلم‌های علی حاتمی، حتما دوست دارید که از نزدیک او را ببینید. در بخش شاه‌نشین عمارت، اتاقی به نام اتاق علی حاتمی ساخته شده است که در این اتاق علی حاتمی به‌همراه عزت‌الله انتظامی پشت میز تدوین فیلم حاجی واشنگتن نشسته است.
تالار تماشاخانه در عمارت باغ فردوس، جایی است که تعدادی از سینماهای دهه 30 و 40 ایران در آن شبیه‌سازی شده است. اگر دلتان می‌خواهد چند لحظه‌ای خودتان را روی صندلی‌های چوبی سینما مایاک تصور کنید، حتما به این بخش سر بزنید. این بخش با عنوان بخش شاه‌نشین عمارت نیز شناخته می‌شود که اتاق علی حاتمی نیز در این بخش قرار دارد.
خانه فرهاد، یادگاری‌های زیادی از این خواننده محبوب دارد. در این بخش می‌توانید با صدای دل‌نشین فرهاد مهراد که در فضا پخش می‌شود، در بین یادگاری‌ها، ساز و کتاب‌های او چرخی بزنید و زیر لب زمزمه کنید «گنجشکک اشی مشی…لب بوم ما مشین…»
ارامنه نقش مهمی در سینما ایران داشته‌اند و تصویربرداری بسیاری از فیلم‌های سیاحتی ایران به توسط این افراد صورت گرفته است، برای همین هم بخشی از موزه سینما باغ فردوس به نمایشگاه ارامنه اختصاص یافته است.
زیرگذر تاریخ بخشی از موزه سینما است که در آن اولین ابزار خلق تصویر به‌همراه تصاویر خلق‌شده به نمایش گذاشته شده است. گذر از زیرگذر تاریخ، شما را با تئاتر سایه در چین و هند و اولین نگاره‌های ایرانی از شاهنامه آشنا خواهد کرد.
در حال حاضر سه بخش زیرگذر تاریخ، نمایشگاه ارامنه و تالار دوبله و صدا فعال نیست و امکان بازدید از آن‌ها وجود ندارد.
همان دم‌دم‌های ورودی باغ، چشمتان به یک تلویزیون قدیمی معروف قرمز می‌افتد که روی یک چهارپایه قرار گرفته است و روی آن نوشته شده: «به جاش کتاب بخونین.» این تلویزیون دعوت‌نامه‌ای از طرف کتابفروشی حوض نقره‌ای است که همان بدو ورود به باغ فردوس توجه همه را به خودش جلب می‌کند.
کتابفروشی و گالری‌های صنایع دستی باغکتاب‌فروشی حوض نقره‌ای مجموعه کاملی از کتاب‌های ادبی، سینمایی، فلسفی و… دارد که در کنار آن‌ها محصولات فرهنگی و هنری، صنایع دستی و… نیز به علاقه‌مندان این حوزه ارائه می‌شود.
مگر می‌شود موزه سینما ایران، سینما نداشته باشد؟ باغ فردوس تهران سه سالن سینما دارد که همواره در حال پخش آخرین فیلم‌های اکران‌شده است. سینما فردوس با ظرفیت 109 نفر، سینما توگراف با ظرفیت 205 نفر و سینما تمدن با ظرفیت 52 صندلی، سه سینمایی است که در باغ فردوس قرار دارند. برای آشنایی با برنامه سینماها می‌توانید از تابلو اعلانات در بخش ورودی باغ کمک بگیرید و از گیشه فروش بلیط که همان‌جا قرار دارد، بلیط تهیه کنید.
هرکسی برای خودش داستانی دارد. شاید شما هم فیلم (باغ فردوس، 5 بعدازظهر) را دیده باشید، یا اسم و رسم باغ را در کتاب‌های ایرانی شنیده باشید. اتفاقات زیادی در این باغ می‌افتد که هنوز داستانی برای آن نوشته نشده یا فیلمی از آن ساخته نشده است. شاید این بار نوبت شما باشد…