آجرچینی سنتی هنری است که از گذشته برای نمایش هنرمندانه آجر در نماهای تزیینی متناسب با شکل و فرم کلی بنا انجام می‌شد. آجرچینی در معماری سنتی از سده چهارم هجری به بعد به روش‌های مختلف انجام شد. به این صورت که با استفاده از ماده طبیعی آجر، به سبک‌ها و اشکال متفاوت در سازه‌های مختلف برای تزیین نما به کار می‌رود. متریال آجر دارای تنوع بالایی است و اگر شما دانش کافی در خصوص انواع چیدمان آن داشته باشید می‌توانید با پیاده‌سازی الگوهای آجرچینی سنتی، نمای منحصر به فردی را حتی در دکوراسیون داخلی منزل خود به وجود آورید. در این مقاله به بررسی انواع آجرچینی سنتی و چگونگی چیدمان آجر در هریک از روش‌ها پرداخته می‌شود و توضیحاتی در مورد زنجاب کردن آجر پیش از آجر چینی و بندکشی آن پس از آجرچینی آورده می‌شود. با چیدانه همراه باشید…
آجرچینی سنتی دارای انواع طرح‌های متفاوتی بوده است. این طرح‌های متنوع، از طریق چیدمان و چگونگی قرار گرفتن آجر نما ایجاد می‌شود. امروزه هم در برخی از ساختمان‌ها برای تزیین نما از برخی ازین شیوه‌ها استفاده می‌شود. برای تهیه اجر با کیفیت، آجر قزاقی یک گزینه مناسب محسوب می‌شود. در ادامه نمونه‌هایی از انواع آجرچینی سنتی بررسی می‌شود؛
به ایجاد طرح و نقش‌های مختلف در سطحی صاف با ترکیب آجرهای یک رنگ و هم شکل، رگ چینی گفته می‌شود، که دارای انواع زیر است:
در روش آجرچینی سنتی مشبک جناغی، آجرها به شکل 45 درجه نسبت به زمین و 90 درجه نسبت به هم چیده می‌شوند. در واقع آجرها به صورت جناغی پشت هم و عمود بر قطر دیوار قرار می‌گیرند.
در روش آجرچینی سنتی بادبزنی، نما به مربع‌هایی تقسیم شده و سپس در هر مربع یک آجر به صورت افقی و آجر دیگر به صورت عمودی چیده می‌شود.
در روش آجرچینی سنتی آبشاری، آجرها می‌توانند زاویه‌های متنوعی داشته باشند یا به صورت منحنی کنار هم قرار بگیرند. در این روش آجرها به شکل‌های نامنظم و غیرقائم کنار هم قرار می‌گیرند و با اینکه نامنظم به نظر می‌آیند، شکل هندسی خاصی را نمایش می‌دهند. در آجرچینی سنتی این چیدمان برای ایجاد طرحی خاص و متفاوت در نما استفاده می‌شده است.
در آجرچینی سنتی به روش هشت و گیر، آجرها از حالت صاف و مسطح خارج شده به صورت برجسته و فرورفته به کار رفته و طرح‌های متنوعی شکل می‌دهند. در واقع کلمه “هشت" به معنی برجسته و “گیر" به معنی فرورفته است. سایه اندازی در آجرچینی هشت و گیر، نمایی زیبا و متنوع ایجاد می‌کند.
در آجرچینی سنتی به روش گل اندازی، آجرها به شکلی کنار هم چیده می‌شوند که طرح‌های هندسی زیبایی به صورت گل های مختلف هفت رگی، پنج رگی ایجاد می‌کنند. مشهورترین گل اندازی به شش بند شیرازی معروف است که با چیدن پنج رگ آجر که شش بند دارد، نقشی زیبا ایجاد می‌شود. این طرح‌ها می‌توانند به صورت یک‌رو و صاف یا به صورت هشت و گیر برجسته و فرورفته اجرا شوند.
همچنین می‌توان از ترکیب آجر با کاشی استفاده کرد و زیبایی بیشتری به طرح بخشید، گل انداز کاشی در نمای آجری زیبایی بی‌نظیری ایجاد می‌کند. بهترین نمونه‌های روش گل اندازی در برج اخنجان خراسان و برج رادکان خراسان دیده می‌شود. این روش در مساجد و مناره‌های قدیمی بسیار دیده می‌شود.
در آجرچینی به روش معقلی آجر با کاشی یا آجر لعابدار ترکیب می‌شود که با توجه به رنگ‌های شفاف و متنوع کاشی، آجرچینی به این روش گیرایی خاصی دارد. نمونه این روش آجرچینی سنتی در مقبره خواجه اتابک کرمان و از زیباترین و شاخص‌ترین‌های معقلی در سنگان خراسان در راه جام به زوزن دیده می‌شود.
روش گره‌سازی یا گره‌چینی از روش‌های پرکاربرد آجرچینی سنتی است. در این روش آجرها در اندازه‌های مختلف بریده و تکه تکه شده، به صورت نقش‌های ساده هندسی مانند مثلث، مربع، لوزی، مستطیل و ذوزنقه کنار هم با نظم و ترتیب خاصی ترکیب می‌شوند و طرح‌هایی به شکل ستاره و چند ضلعی ایجاد می‌کنند. هنر گره چینی علاوه بر آجرچینی، در صنایع چوب نیز کاربرد دارد و به صورت ترکیب با شیشه‌های رنگی در درب، پنجره‌ها یا مبلمان استفاده می‌شود.
گره چینی هنری زیبا و اصیل است که به دلیل زحمت و دقت زیاد هزینه زیادی هم دارد. بهترین نمونه‌های آجرچینی سنتی به روش گره‌چینی در ایران را می‌توان در عمارت‌های چهل ستون، هشت بهشت و خانه‌های تاریخی اعلم، شیخ الاسلام، سوکیاس در اصفهان و خانه‌های تاریخی کاشان چون خانه طباطبائی‌ها، عباسیان، بروجردی‌ها و تعدادی از خانه‌های قدیمی یزد و دیگر شهرها، مشاهده کرد.
آجرچینی سنتی به روش مشبک که در معماری ایرانی به اسم فخرومدین شناخته می‌شود، در واقع به چیدمانی گفته می‌شود که دارای حفره و روزنه است. از این روش می‌توان در فضاهای داخلی، طراحی نما، دیوارهای جداکننده و فضاهای باز به صورت‌های مختلف استفاده کرد. از آجرچینی فخرومدین می‌توان در معماری مدرن نیز استفاده کرد. سایه اندازی‌های متنوع و عبور نور در شب از مهم‌ترین ویژگی‌های آجرچینی مشبک است.
خوون چینی به نوع خاصی از آجرچینی سنتی شبیه به خفته فرورفته و گره چینی گفته می‌شود که بیشتر در شوشتر و دزفول به کار می‌رود. در این روش با وجود گودی‌های سایه‌دار می‌تواند از انتقال حرارت به داخل بنا کم کند. نقش‌های خوون چینی معمولا به شکل چلیپاست که به صورت پره‌های گل‌برگ مانند چلیپا حول یک مرکز قرار می‌گیرد. معمولا مرکز که چشم‌گیرترین قسمت نقش را تشکیل می‌دهد، با کلمه‌هایی چون الله، محمد و علی با خط بنایی تزیین می‌شود.
آجرچینی سنتی به شکل مقرنس یکی از عناصر تزیینی در معماری است. مقرنس‌های موجود در ایران در 3 گروه زیر قرار می‌گیرند:
تزیین نما با آجر نقش‌دار برجسته مهری، از دوره ایلخانی شکل گرفت. در این روش آجرچینی سنتی، آجرها به شکل‌هایی چون مربع، مستطیل، لوزی و چلیپا با نقش‌های مختلف برجسته، همراه با قطعه‌هایی چون لچکی، قوس‌ها، حاشیه‌ها، رخ بام‌ها و زیر خورشیدی‌ها روی جرزها بین دو طبقه بنا که دارای آجرهای مهری هستند، جلوه‌ای بی‌نظیر ایجاد می‌کند. این شیوه در دوره قاجار در برخی شهرها مانند یزد، کاشان، شیراز و تهران رواج زیادی پیدا کرد. انواع آجرچینی سنتی با آجرهای تزیینی مهری به 4 روش زیر انجام می‌شود:
در آجرچینی سنتی یا گره‌سازی رنگی، با آجرهایی به رنگ‌های مختلف و به شکل صاف و مسطح، طرح‌های متفاوتی ایجاد می‌کنند. تاریخ استفاده از آجرهای رنگی در نمای بنا، به دوره ایلخانیان برمی‌گردد. طوماری از این روش آجرچینی مربوط به حدود 120 سال پیش وجود دارد که در آن طرح‌های فراوانی با نقش‌های هندسی و خط بنایی ایجاد شده است.
هنگامی که که آجر از کوره بیرون می‌آید بسیار خشک بوده و با قرار گرفتن کنار ملات، آن را مانند اسفنج به خود جذب می‌کند، به همین دلیل قبل از استفاده برای آجرچینی سنتی آجرها به مدت نیم ساعت داخل بشکه‌های آب ریخته می‌شوند تا سیراب شده و به ملات آسیب نزنند، به این کار زنجاب کردن، گفته می‌شود.
بندکشی آجر با استفاده از پودر بندکشی، چیدمان آجر را بهتر و زیباتر نشان می‌دهد. بندکشی در آجرچینی سنتی علاوه بر اینکه باعث زیبایی و پوشاندن فواصل خالی بین آجرها می‌شود، استحکام و چسبندگی آجر به دیوار را هم بیشتر می‌کند.
آجر نسوز یکی از مصالح فوق العاده زیبا در طراحی نما است که به دلیل مقاومت دمایی بسیار بالا، برای نمای فضاهایی چون شومینه و باربیکیو به کار می‌رود. طرح‌ها و سبک‌های مختلف انواع آجرچینی سنتی را می‌توان با استفاده از آجر نسوز در نمای شومینه نیز به کار برد.
از گذشته آجرچینی سنتی به روش‌های متنوعی انجام می‌شد و باعث ایجاد نمایی زیبا و منحصر به فرد می‌شد. اشکال هندسی و بافتی که نوع چینش آجر و شیوه‌های مختلف آجرچینی ایجاد می‌کند، در مقابل نور، سایه‌های تیره و روشنی تولید می‌کند که زیبایی نما را دو چندان می‌کند. توجه داشته باشید که هریک از انواع آجرچینی سنتی، باید با توجه به کاربری فضای مورد نظر به کار روند. برای مثال سبک گل اندازی در مساجد قدیمی به کار می‌رفت یا سبک کله راسته برای نمای شومینه زیاد استفاده می‌شود. شما هم اگر به روش‌های آجرچینی سنتی علاقمند شدید و می‌خواهید از آن‌ها در فضای داخلی یا خارجی ساختمان خود استفاده کنید، می‌توانید با کمک این مقاله و کارشناسان چیدانه با توجه به کاربری فضای مورد نظرتان بهترین انتخاب را داشته باشید و نمایی منحصر به فرد طراحی کنید.