مهر: طرح تخریب 57 هکتاری بافت تاریخی شیراز دیگر دغدغه فعالان میراث نیست حالا کل بافت یعنی 360 هکتار نگرانی جدید آنهاست. اقدامی که اگر اجرایی شود بزرگترین تخریب در تاریخ معماری ایران خواهد بود.
همیشه اخباری از بافت تاریخی شیراز شنیده می‌شد که یا خانه‌ای، قسمتی از بافتی، لکه‌ای زیر لودر رفته است یا شبانه بناهایی را خراب کرده‌اند اما حالا مدتی است که دیگر تخریب یکی دو بنا مطرح نیست بلکه هکتار هکتار بافت تاریخی صاف می‌شود.
از سال 89 تا 97 بسیاری از فعالان میراث فرهنگی خبر می‌دادند که حال بافت تاریخی شیراز خوب نیست. قرار بود طرحی با عنوان 57 هکتاری اجرا شود که نگرانی‌های زیادی را به وجود آورد تا اینکه دو بنای ثبت ملی شده منتصری و سلیمی تخریب شدند و سازمان میراث فرهنگی وقت شکایت کرد.
مدتی به دلیل این شکایت تخریب‌ها در سکوت انجام می‌شد و کمتر خبری می‌رسید. در همین حین 35 هکتار از بین رفت. اما حالا دغدغه برای تکمیل طرح 57 هکتاری و افزایش وسعت تخریب‌ها به 360 هکتار بافت تاریخی است یعنی محدوده‌ای از دروازه اصفهان تا دروازه کازرون، از کَلِ مُشیر تا فلکه مصدق. در واقع 360 هکتار بافت قدیم شیراز بوده که دورتادورش حصار و دروازه‌های قدیم شهر بوده است.
مشاهده بیشتر
برای این طرح 360 هکتاری که در طرح تفصیلی شهر آمده، مشاور هم گرفته شده است. در طرح تفصیلی آن باید واحدها پلاک به پلاک بررسی و کاربری هر بخش مشخص می‌شد. حالا در این 360 هکتار اتفاقات جدید و عجیبی در حال رخ دادن است.
در این باره غلامحسین معماریان استاد دانشکده معماری دانشگاه علم و صنعت و محمد مهدی کلانتری دبیر کمیته میراث فرهنگی اتحادیه انجمن‌های علمی دانشجویی مرمت شهرسازی و معماری ایران و دبیر پویش مردمی نجات بافت تاریخی شیراز با حضور در نشست خبرگزاری مهر، توضیحات بیشتری به خبرنگار مهر دادند.
آنها به همراه فعالان دیگر حوزه میراث فرهنگی سالهاست که صدای تخریب خانه‌های تاریخی را فریاد می‌زنند، پیگیری می‌کنند و نتیجه نمی‌گیرند، باز هم فریاد می‌زنند. اما آنها این بار از فاجعه‌ای دیگر صحبت می‌کنند. فاجعه‌ای که در آینده از آن به عنوان بزرگترین تخریب در تاریخ معماری ایران یاد می‌شود.
بخش نخست این نشست تخصصی را در زیر می‌خوانید.
* طرح 57 هکتاری از کجا آمد و چرا این مساحت کمتر یا بیشتر نیست؟
معماریان: کسی نمی‌داند! حدس می زنیم چون طرح گسترش حرم امام رضا (ع) نیز 57 هکتار بود، همان طرح اینجا هم الگو گرفته شده باشد!
کلانتری: در طرح تفصیلی شهر که در سال 94 ابلاغ شد به این طرح هم اشاره شده و برای آن مشاور گرفته‌اند. در دولت قبل سکوت کردند و تخریب‌های دوره احمدی نژاد ادامه پیدا نکرد. دولت قبل به خاطر تخریب بناهایی که ثبت ملی شده بودند به شورای عالی امنیت ملی شکایت کرد و عامل تخریب محکوم شد به همین دلیل چند سال سکوت بود. سه و نیم هکتاری که در این دوره تخریب شده از سال 89 تا 97 انجام گرفت. این سکوت به دلیل محکومیت بود اما در دولت آقای رئیسی، این طرح به شورای هیأت دولت استانی برده شده و می‌خواستند آن را مصوب کنند. در اولین سفر استانی رئیس جمهور به استان فارس گفته شد که طرح گسترش حرم انجام شود. همان موقع بود که شنیدیم آقای ضرغامی گفته 200 پلاک تاریخی که ثبت ملی بوده، دوباره بازنگری شود. بنابراین حساسیت‌ها زیاد شد.
معماریان: تخریب‌های عمده تا قبل از دوران ریاست جمهوری آقای روحانی بود در این دوره تک تک بناها تخریب می‌شد اما گسترده نبود. به نظرم تخریب‌ها ادامه پیدا می‌کند. وزارت میراث فرهنگی هم اگر می‌خواست جلوی این کار را بگیرد در این 20 سال یک کاری می‌کرد. با دو تا شکایت که موضوع حل نمی‌شود.
کلانتری: خیابانی در بین الحرمین بعد از 12 سال ساخته شده که اگرچه به نام بین الحرمین بود اما در آن، سالن اجلاس شورای شهر، هتل، پارکینگ و پاساژ ساختند و هیچ بنایی به حرم و شبستان آن اضافه نشد.
* تخریب‌های عمده در چه سال‌هایی انجام شد؟
کلانتری: در دهه 90 سه و نیم هکتار بافت تاریخی اطراف مدرسه خان را داشتیم. میدان احمدی هم تا دوره ریاست جمهوری احمدی نژاد وجود داشت. این میدان جزئی از زندگی شهری مردم شده بود. اما آن را بستند.
معماریان: میدان شهر در دهه 90 تغییر کاربری داده و راه مردم را بستند و مردم دیگر به شبستان هم دسترسی نداشتند برای ساخت آن 130 پلاک خراب شد که در آن چند بنای ثبت ملی هم بود. مسجد نو هم مثل جزیره در بین بافت ماند و دیگر هیچ پیوندی با زندگی مردم ندارد و تنها در آن نماز جمعه برگزار می‌شود. در واقع بدون اینکه برنامه‌ای داشته باشند این بناها را تخریب و ساختمانی جایگزین کردند.
* مثل کجا؟
کلانتری: بخش هشت هکتاری بافت 12 سال بایر بود و بعد گفتند که بیایید برای آن طرح بدهید. وقتی هم ساختند دیدیم که ارتباط مردم بافت با بین الحرمین قطع شده است فقط از چند راه ارتباطی کوچک می‌توانند به بین الحرمین دسترسی داشته باشند. اتفاق دیگری که افتاد این است که در همین تخریب‌های سه و نیم هکتاری که به پارکینگ تبدیل شده، اصلاً مطابق طرح 57 هکتاری هم نیست. یعنی اگر طرح 57 هکتاری سال 89 را هم ببینید طرحی است که این بخش‌ها را هم دیده بوده ولی الان می‌بینید جاهایی که مسکونی دیده شده بود هم کف بری کردند. یعنی کل ساختار یک محله را از بین می‌برند. در طرح سال 89 اصلاً این تخریب‌ها دیده نشده بود.
معماریان: تخریب‌ها بدون برنامه است. در دوره‌های قبل می‌دیدیم که مسجد جامع زنده بود ولی الان اطرافش خلوت شده و همین خلوتی موجب جرم و جنایت می‌شود. وقتی کنترل از دست برود، زندگی مردم هم مختل می‌شود و کانون جرم به وجود می‌آید آن موقع است که به این بهانه‌ها، قسمتی از بافت را تخریب می‌کنند. در سال 55 صحن جدید را ساختند طرح جدیدی دادند که زیرگذری داشت. طرح خوبی بود که مسجد نو و شاهچراغ یکی شود. این طرح چهار صحن بزرگ داشت. این طرح گسترش قبل از انقلاب است. اما حالا در صحن وسطی، شبستان ساختند و راه هم بسته شد.
* منشأ این تخریب‌ها کجا بود؟
کلانتری: چون در آن هشت هکتار هیچ بخشی به حرم اضافه نمی‌شود این بار طرح جدید 57 هکتار مطرح شد.
معماریان: بین تولیت و شهرداری شیراز تفاهمی بود اما شهرداری به تعهداتش عمل نکرد و پس از آن طرح 57 هکتاری از سوی تولیت ارائه شد. دعوا سر این هست که می‌گویند می‌خواهیم طرحی اجرا شود که فاز بندی شده است. از بین الحرمین تا لطفعلی خان را در سه فاز در برمی گرفت.
همان زمان ما به جلسه‌ای با استاندار وقت دعوت شدیم مشاور طرح تفصیلی 360 هکتاری هم آمده بود و گفت که در 57 هکتاری نباید دخالتی کنیم درحالی که طبق طرح تفصیلی باید پلاک‌ها بررسی می‌شد. در حوزه بافت‌های تاریخی می‌توانم بگویم که یک فاجعه در 80 سال اخیر افتاده است. بیشتر شهرهای تاریخی ما را از بین برده‌اند. آن هم با ساخت پاساژ، خیابان و بزرگراه. در دهه 90 آگاهی عمومی بوجود آمد و مردم از طریق رسانه‌های ملی و دولتی و مجازی نسبت به این مسائل آگاه‌تر شدند. به همین دلیل مسئولان باید در قبال مردم و افکار عمومی پاسخگو می‌شدند این اتفاق نمی‌افتاد مگر با آگاهی رسانی. با این حال وقتی مردم از دغدغه معیشت رها شوند متوجه خواهند شد که این فاجعه تاریخی چه بلایی به سر تاریخشان آورده است. شاید الان ما این موضوع را بهتر درک کنیم چون متخصص این حوزه هستیم و کارمان در حوزه میراث فرهنگی و معماری است.
کلانتری: بعد از اتفاقات سال 1400 یعنی زنده شدن طرح 57 هکتاری، اتفاقی افتاد. طرح تفصیلی مصوب 94 دوباره رو شد. این طرح مصوب شورای عالی معماری و شهرسازی بود در این طرح تفصیلی کل محدوده را مسکونی ارزشمند دیده و حتی اگر جزو حرم دیده، نگفته که کف بر شود بلکه گفته با ساختار خودش ولی با کاربری‌های جدید و حفظ کالبد تاریخی بماند. این طرح تفصیلی مناسبی بود که توسط شورای عالی ابلاغ هم شد اما مدیریت استان فارس از آن تمکین نکرد و تخریب‌های سه و نیم هکتاری تا سال 97 ادامه پیدا کرد.
معماریان: ما در نامه‌هایی که به رئیس جمهور نوشتیم همان قانون گریزی را هم اعلام کردیم. این طرح تصویب و ابلاغ شده اما چرا تخریب‌ها ادامه پیدا کرد؟
* به چه چیزی برای تخریب استناد می‌کنند؟
معماریان: هیچ. از تهران که پایشان را بیرون می‌گذارند دیگر به چیزی استناد نمی‌کنند. تخریب‌ها با پنهان کاری انجام می‌شود و می‌گویند عوامل سرخود این کارها را انجام داده. ولی مگر می‌شود بلدوزر بدون مجوز به بافت بیاید؟ چه کسی آخر سر جزو محدوده‌ای که تخریب شده را فنس می‌کشد؟
کلانتری: سال 1400 با سفر استانی هیأت دولت بازگشت به گذشته اتفاق می‌افتد. وزیر راه و شهرسازی به معاون خود یعنی فرزانه صادق مالواجرد می‌نویسد که در آن آمده: مصوبه طرح توسعه شاهچراغ ابلاغ شود. نقشه این مصوبه همان طرح مخرب سال 89 است که در دوران احمدی نژاد هم مطرح بود. یک اتفاق مهم دیگری هم افتاد. در کتابچه مصوبات سفر استانی هیأت دولت نوشته شده که تهیه و تصویب طرح توسعه حرم شاهچراغ یا همان طرح 57 هکتاری از طرف شورای عالی شهرسازی و معماری به شورای برنامه ریزی و توسعه استان تفویض شود. یعنی همانجا در استان تصویب می‌کنند که طرح 57 هکتاری به معاون استانداری در استان تفویض شود و شورای عالی خلع ید شود و دیگر تصمیمی نگیرد این مصوبه توسط معاون اول امضا شد.
پس از آنکه اساتیدی مانند آقای معماریان اعلام مخالفت کردند؛ وزیر راه و شهرسازی به دلیل حجم زیاد مخالفت‌ها جلوی آن را می‌گیرد تا تفویض اختیار انجام نشود و مسیر به همان مسیر قبل برگردد. بعد وزارتخانه راه و شهرسازی مشاوری می‌گیرد که طرح 57 هکتاری را مشاور زیر نظر وزارت راه و شهرسازی بدهد. این طرح آماده شده است. ولی توضیحاتی دارد.
طرح مشاور وزارت راه بخش‌هایی را مسکونی دیده و جایی را کف بر اعلام نکرده و تنها قسمتی که اجازه داده توسعه شود همان بخش سه و نیم هکتاری است که قبلاً خراب شده بود. در همین جا هم بناهای ثبت ملی شده مشخص هستند و اجازه تخریب آنها را نداده است. در توضیحات آن هم نوشته تخریب هر گونه بناهای واجد ارزش ممنوع است. این موضوع تاکید شده است. اما در استان وقتی همین طرح را بررسی کردند؛ تولیت به همراه پژوهشگاه میراث فرهنگی گفته اند می‌خواهیم محدوده‌ای به عنوان بین الحرمین دیده شود و هر آنچه که آن طرف این محدوده هست تخریب شود. این درحالی است که در این محدوده 5 پلاک ثبت ملی و 30 پلاک واجد ارزش داریم. یعنی پژوهشگاه میراث فرهنگی 35 پلاک را ندیده است.
کلانتری: همان موقع وزیر میراث فرهنگی اعلام کرد که گروه کارشناسی تشکیل داده و پژوهشگاه را ناظر قرار دادم تا بافت تخریب نشود. رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی هم گفت که من اجازه نمی‌دهم بنایی تخریب شود اینها شایعات فضای مجازی است. اما اینجا می‌بینیم در محدوده‌ای که مشخص کرده‌اند قرار است 35 بنا تخریب شود. وقتی در جایگاه میراث نشستی اما واکنشی ندهی یعنی موافق هستی. این خط را در جلسه استانی می‌خواستند به مشاور تحمیل کنند. مشاور قبول نکرد بلکه در طرح نهایی اعلام کرده که این خط پیشنهادی پژوهشگاه میراث فرهنگی و مصوبه کارگروه ویژه بررسی طرح 57 هکتاری حرم مطهر شاهچراغ است ولی مشخص کرده که کدام بناها تاریخی و تخریب آنها ممنوع است.
معماریان: این طرح باید به استان برود. چون هر نوع تغییر و کاربری باید در کمیسیون ماده 5 شهرداری مطرح شود که استاندار و مدیرکل راه و شهرسازی و میراث فرهنگی در آن نماینده دارند. این کمیسیون به طرح رأی داده و در راه تصویب شورای عالی شهرسازی است.
منبع