خانه‌ای با پنجره‌های فیروزه‌ای و طاق‌های گرد ایرانی‌اش، خانه‌ای که هر روز با خورشید آسمان طلوع می‌کند.
در هر طبقه‌اش هنوز ذوق معماران خانه به جای مانده تا همچنان تو را شگفت زده و شیفته‌ی هنرشان کنند. خانه‌ای که متعلق به روزگاران تهران قدیم است. همان روزگارانی که خیابان‌ها، کوچه‌ها و خانه‌ها راوی داستان‌های آدم‌های این شهر بودند. خانه فرهنگ زی (Zee Culture House) از جنس خانه‌هایی است، که در غبار فراموشی و گم گشتگی ما در لحظات فریبنده‌ی دنیای مدرن هم چنان ایستاده‌اند. ایستاده‌اند برای روزی که ما دل تنگ هویت واقعی خانه‌های پدران خویش شویم تا برایمان از هنر و اصالت روایت کنند.این هفته در خانه فرهنگ زی مهمان هستیم . خانه‌ای با قدمتی هفتاد ساله که توسط گروهی از جوانان هنرمند و هنردوست این سرزمین دوباره زنده شده است تا این بار هویت و فرهنگ واقعی تهران قدیم را به مسافران و توریست‌های که مهمان کشور ایران می‌شوند، معرفی کنند.
همان ذوق و شوقی را دارم که ده سال پیش هنگام رفتن به میدان انقلاب داشتم. سوار اتوبوس خط شماره 102 (میدان آزادی_ پایانه خاوران) می‌شوم. این بار همراه با شوق دیدن کتاب فروشی‌ها،کافه‌های خیابان انقلاب، سر در دانشگاه تهران و گم شدن در هیاهو و پویایی همیشگی آدم‌ها در این خیابان، برای دیدن خانه تاریخی هفتاد ساله زی لحظه شماری می‌کنم. نشانی خانه زی: خیابان فلسطین، خیابان لبافی نژاد، کوچه پارسا باقری، پلاک 2 برای بازید خانه فرهنگ زی در روزهای اول هفته شما می‌توانید در ایستگاه تئاتر شهر که در خط 3 ( قائم- آزادگان) و 4 ( ارم سبز- کلاهدوز) متروی تهران قرار گرفته است پیاده شوید. فاصله رسیدن از ایستگاه تئاتر شهر تا خانه‌ی فرهنگ زی 10 دقیقه است. هم چنین شما می‌توانید از ایستگاه اتوبوس چهار راه ولیعصر با استفاده از خط 107 ( پایانه تجریش_ میدان راه آهن) یا ایستگاه اتوبوس دانشگاه تهران خط 102 ( پایانه آزادی- پایانه خاوران) خود را به خانه فرهنگ زی برسانید. فاصله‌ی ایستگاه دانشگاه تهران تا خانه فرهنگ زی نزدیک 5 دقیقه است. مسیری که می‌توان برای آمدن با ماشین شخصی انتخاب کرد: خیابان انقلاب، خیابان فلسطین جنوبی، خیابان لبافی نژآد و در نهایت کوچه پارسا است.
چند برگ از درختان چنار با رقصی آرام در جوی آب افتاد. به رهگذاران اطرافم نگاهی می‌اندازم. با خودم فکر می‌کنم آیا آن‌ها نیز متوجه‌ی این صحنه‌ی زیبا شدند؟ در میانه‌ی راه نگاهم به خانه‌ای قدیمی می‌افتد که با نمای آجری زهوار در رفته و شیشه‌های شکسته‌اش خبر از این دارد که سالهاست خالی از سکنه است. با این که چهره‌ی غمگینی دارد اما هنوز هم زیباست. چهره‌ی خانه‌ی فرهنگ زی را تجسم می‌کنم. چیزی به رسیدن نمانده است. از شلوغی کمی دور شده‌ام. خیابان کم کم شکل یک محله آرام مسکونی را به خود می‌گیرد. خیابان فلسطین، خیابانی شمالی-جنوبی در مرکز تهران است که پیش از انقلاب اسلامی، خیابان کاخ نامیده می‌شد.• این خیابان به ترتیب از شمال به جنوب با بلوار کشاورز، خیابان طالقانی (میدان فلسطین)، خیابان انقلاب، خیابان جمهوری و خیابان پاستور تقاطع دارد.• خیابان فلسطین یا کاخ علاوه بر نقش اولیه و مهم خود در سیاست که تبدیل به محل زندگی وزیران و وکیلان می‌شود یکی از خیابان‌های مهم فرهنگی و تجاری تهران نیز است. وجود سینماها؛ کافه‌ها، دانشگاه‌ها و کتاب فروشی ها متعدد از زمان شکل گیری خیابان تا امروز تایید کننده این مطلب است.• خیابان فلسطین به خاطر موقعیت خاص سیاسی و فرهنگی خود از زمان گذشته تا به امروز نقش مهمی در باز گویی تاریخ شهر تهران دارد.
معماری ایران در سالهای 1320 تا 1330
به خیابان لبافی نژاد یا تیر سابق می‌رسم. شروع می‌کنم به خواندن پلاک‌ها و از کنار یک خانه که به شکل یک خرابه است می‌گذرم. یک نمای زیبای آجری با پلاک خوش رنگش توجه‌ام را جلب می‌کند. اینجا خانه فرهنگ زی است.وارد حیاط خانه می‌شوم. حسی غریب همراه با هیجان دارم. حیاط این قسمت شکلی شبیه به کافه دارد. در کناره سمت وردی باغچه‌ای کوچک و دوست داشتنی قرار گرفته است که درختان کوچکش انگار تازه از خواب بیدار شده بودند. یک نفر از ساختمان با چهر‌ه‌ای خندان به استقبالم می‌آید. از قرار مصاحبه‌ام با خبر می‌شود و از من دعوت می‌کند تا پشت یکی از میزها منتظر باشم.به سمت یکی از میزها می‌روم. دیواری وسط حیاط قرار گرفته است که گویی به حیاط دیگری راه دارد. روی این دیوار این تابلو با این عبارت به چشم می‌خورد: لطفاً با هماهنگی وارد شوید.• معماری ایران در سالهای آغازین 1330-1320: – نگاه مدرن معماران به سمت ساده سازی نمای بیرونی و اجزای درونی ساختمان‌ها جهت پیدا می‌کند.– ساخت و سازها شکل سریعی به خود می‌گیرد و برای اولین بار تیر آهن در کنار چوب در ساختمان‌ها که بیشترشان دارای طاق ضربی هستند استفاده می‌شود.– حیاط دیگر به معنای حیاط میانی نبود و فضاهای خدماتی خانه نزدیک به دیگر فضاهای خانه یا حتی با آن تلفیق شده بودند.– حوض‌های بزرگ جای خود را به استخر می‌دهند و گل کاری جای باغ و درخت‌های انبوه را می‌گیرد.
کمی طول نمی‌کشد که مدیر داخلی خانه‌ی فرهنگ زی یعنی آقای اعظامی می‌رسد. ایشان با روی خوش و استقبالی گرم حیاط کناری را نشان می‌دهد و از ما می‌خواهد که صحبت‌هایمان را داخل خانه شروع کنیم. جلوتر از ما می‌روند. از بالای دو پله دستگیره در فیروزه‌ای خوش رنگی را به پایین فشار می‌دهند. داستان خانه زی شروع می‌شود.
در اتاق بزرگ نشیمن روشن شده با نور صبحگاهی دور یک میز چوبی بزرگ که صفحه‌اش با نقشه‌ی جهان تزیین شده است می‌نشینیم. برای لجظه‌ای کوتاه در سکوتی دل پذیر به اجزای درونی خانه نگاه می‌کنم.آقای اعظامی این جا زیباتر از اون چیزیه که تصور می‌کردم. تولد دوباره این خانه را می‌شه با تمام وجود حس کرد.
« خیلی خوشحالم که تلاش و کوشش شبانه روزی ما تو یک سال گذشته برای احیای این خونه نتیجه داده تا همه‌ی مهمونها با دیدن این خونه حس آرامش و رضایت داشته باشن»
– آقای اعظامی خانه فرهنگ زی متعلق به کدام دوره تاریخی و چه کسی بوده ؟ « مالک فعلی این خانه در سال 1369 این خانه را از فردی به نام امیر هوشنگ خان آذر فر خریداری کرده که گویا از وکیلان یا سیاسیون زمان خودش بوده.»– در نگاه اول معماری این خانه مدرن تر از دوره‌ی قاجار به نظر می‌رسه.« بله. معماری این خانه مربوط به اواخر دوره‌ی پهلوی اول است که ساخت خانه‌ها در تهران کم کم شکل مدرن به خودش می‌گیره. این ساختمان هم با این سبک ساخته شده به عنوان مثال در مصالح این ساختمان علاوه بر تیر چوبی، تیرهای آهنی هم بکار رفته»– مالک فعلی ساختمان آیا بازسازی در این ساختمان انجام داده بود؟« خیر. بعد از خرید هر کدام از طبقات به شکل کاربری انباری به افراد مختلف اجاره می‌ده و حتی حیاط خانه هم با پوشش سقف برزنتی به عنوان انباری اضافه می‌شه.» – پس می‌شه گفت شما به نوعی این خانه را نجات دادین و بازسازیش کردین؟« اجازه بدین از کلمه‌ی مرمت استفاده کنم. ما هیچ کدوم از اجزای بیرونی و درونی ساختمان را تغییر ندادیم. یا تخریبی در این ساختمان نداشتیم. اما در پاسخ به سوالتون باید بگم بله دقیقاً. زمانی که ما شروع به کار کردیم. شهرداری منطقه خیلی از کار ما استقبال و حمایت کرد. این خانه شکل خرابه داشت و از نظر نمای خارجی و بودن در یکی از خیابان‌های اصلی برای شهرداری خیلی مهم بود.» – هدف شما از این مرمت چی بود؟ « این خانه پس از دیدن 130 خانه‌ی قدیمی انتخاب شده. همین طور که می‌بینین فضای این خونه قراره پذیرای توریست‌های خارج از ایران باشه. (zee hostel) ما پتانسیل خیلی بالایی از نظر گردشگری و بوم گردی داریم و این وسط جای خالی هاستل یا مهمان پذیر حرفهای با درجه کیفی بالا خالیه. از طرف دیگه این خانه‌ها و فضاهای تاریخی می‌تونن در تبادل فرهنگی و معرفی فرهنگ سرزمین مون نقش غیر قابل انکار و مهمی داشته باشن. خوشحالیم که خانه زی تا الان از نظر کارشناسان و مهمان‌هامون تونسته جزو بهترین‌ها باشه.»
خانه زی قبل از بازسازی
– از مرمت این خانه بیشتر برامون بگید.« همانطور که گفتم هیچ تخریبی در این ساختمان صورت نگرفته. بلکه آجر به آجر این ساختمان را مرمت کردیم. به عنوان مثال دیوار آجری این اتاق را که می بینید گچ‌هایش را با احتیاط زیاد کندیم تا به این آجرهای هشتاد ساله برسیم. یا کف این قسمت خانه را هم که می‌بینید سرامیک‌هایش برای همان زمان است. برای نمای خارجی ساختمان دونه به دونه آجرها شسته و دوباره بند کشی شد.»– در انجام پروژه مرمت چه گروهی کمک تون کردن؟«ما با یک پیمانکار زیر نظر گروه استاد کار مرمت رو شروع کردیم. البته طرح و شیوه کار کاملا زیر نظر خودمون بود. در این مرمت تنها چیزی که اضافه کردیم تبدیل یکی از اتاق‌ها به سرویس بهداشتی برای راحتی مسافرها بوده. مرمت ساختمان‌ها نزدیک به هفت ماه طول کشید»
به پیشنهاد آقای اعظامی برای دیدن اجزای درونی خانه به سمت طبقات خانه می‌رویم. آقای اعظامی در چوبی خوش رنگی را نشان‌مان می‌دهد که مربوط به همان هشتاد سال پیش است. ایشان توضیح می‌دهد که معماری این خانه نیز بر اساس شان و منزلت اجتماعی صاحبان خانه شکل گرفته است و این در برای ورود خان یا ارباب خانه بوده است. خانه‌ی زی به سبک خانه‌های اواخر دوره پهلوی اول همزمان از ویژگی‌های مدرن و نگاه سنتی معماری قاجاری مانند موارد زیر برخودار بوده است:– در طبقه همکف علاوه بر وجود آشپزخانه، آب انبار و قنات قرار دارد که محل تامین آب شرب اهالی منزل بوده است.– در پاگرد طبقه اول در ورودی ارباب از دو در ورودی دیگر جدا شده بود که به سمت طبقات بالا می‌رود.– در پاگرد طبقه دوم می‌توان طاق ضربی آجری شبیه به طاق‌های پل مشهور سی و سه پل را دید که نقش انتقال بار اصلی ساختمان را به پی ساختمان دارد. هم چنین در این طبقه اتاقی قرینه اتاق طبقه همکف با همان شکل و طاق‌های ضربی ساخته شده است. آشپزخانه کوچک این طبقه همان طور که گفته شد برای راحتی مسافرین به سرویس بهداشتی تغییرکاربری داده است.– طبقه سوم نیز اتاق شاه نشین، تراس اختصاصی، اتاق تابستانه در جهت جنوب با نور کم و اتاق زمستانه با نور زیاد در جهت شمالی ساختمان را دارد. – نکته جالب اتاق‌های این ساختمان راه داشتن آن‌ها با درهای مختلف به یکدیگر بوده است.– هر طبقه‌ی این ساختمان با معماری شکسته و مدرن خودش داستانی جداگانه برای شما بیان می‌کند. که از زمان شروع کار هاستل برای مسافران و توریست‌های خارجی هم جالب و شگفت انگیز بوده است. – اکسسوری و مبلمان داخلی ساختمان به سبک کلاسیک انتخاب شده و سعی شده است در انتخاب وسایل قدیمی بیش از حد اغراق نشود.
وارد حیاط ساختمان می‌شویم. حوض یا استخر کوچک این خانه نشانی از سبک معماری دهه سی است که حوض‌ها یا استخرهای کوچک جایگزین حوض‌های بزرگ حیاط‌های اندرونی قاجاری می‌شدند. آقای اعظامی توضیح می‌دهند که سرامیک‌های کف حیاط به علت آسیب‌های زیاد و شکستگی‌های وسیع قابل مرمت نبودند و برای همین کفپوش سنگ را جایگزین کاشی‌های شکسته کردند. دور حوض چند پالت و میز چوبی برای مسافرین گذاشته شده تا ساعتی را استراحت کنند و از معماری این ساختمان زیبا لذت ببرند.با آقای اعظامی به حیاط ساختمان کافه برمی‌گردیم تا کمی در مورد نمای خارجی ساختمان‌ها صحبت کنیم.« نمای خارجی ساختمان هاستل پلکانی است که تقسیم بندی داخلی ساختمان به اتاق‌ها و تراس‌ها نیز از بیرون از ساختمان مشخص است. اما همین نمای خارجی نکته جالبی دارد. استفاده از پنجره‌های تزیینی که تنها در نمای خارجی معلوم است و از داخل ساختمان شما آن پنجره‌ها را نمی‌بینید.»معماری ساختمان کافه نیز نزدیک به همان دوره‌ی اواخر پهلوی می‌باشد که پنج سال زودتر از ساختمان هاستل ساخته شده و تفاوت آن در بکار نبردن تیرهای آهنی و استفاده کامل از تیرهای چوبی است. گچ بری‌های پیش بخاری، پنجره‌های فیروزه‌ای رنگ قدیمی و درنهایت تبدیل شدن به مکانی دنج برای دورهمی‌ها امروزه که توسط گروه پلتفرم آنالوگ برای فعالیت‌های و اجرهای فرهنگی و هنری، فروش کتاب و وسایل هنری فعالیت می‌کند. نکته مهمی که از حرفهای آقای اعظامی فهمیدیم این بود که فضای ساختمان کافه برای استفاده عموم تدارک دیده شده است و به دلیل رعایت حریم خصوصی مسافران امکان بازدید از فضای ساختمان هاستل وجود ندارد.
آقای سرمد اعظامی به همراه خانم مهبان جلالی برنامه‌شان را برای زنده کردن و معرفی فرهنگ تهران قدیم در قالب فعالیت‌های زیر آغاز کرده‌اند: – ایده اولیه مرمت یک خانه که مربوط به تهران قدیم باشد با آغاز جستجو و بازدید از خانه‌های قدیمی تهران از دو سال پیش آغاز می‌شود.– شروع مرمت خانه و تولد خانه فرهنگ زی با قسمت‌های مختلف هاستل، کافه، آرت شاپ – خانه فرهنگ زی با درجه کیفی بسیار بالا از ماه پیش میزبان مسافران و توریست از کشورهای مختلف بوده است که تحسین و استقبال گسترده مهمان‌های خود را نیز به همراه داشته است.– تبادل فرهنگی، معرفی فرهنگ معماری، موسیقی، غذایی و جنبه‌های شگفت انگیز دیگر ایران و تهران به دنیا– برگزاری رویدادهای فرهنگی مربوط به تهران قدیم برای علاقمندان و دوستداران فرهنگ و معماری قدیم تهرانو کلی اتفاقات خوب فرهنگی دیگر که به گقته مدیر داخلی مجموعه به زودی در راه است.
لحظه خداحافظی کم کم فرا می‌رسد. دوست دارم یکی از پنجره‌های فیروزه‌ای این خانه را برای آپارتمان کوچکم ببرم. تا مثل این ساختمان فقط به دیوار اتاقم بچسبانمش حتی اگر قرار باشد آن را از درون خانه‌‌ام نبینم.