یکم اردیبهشت روز بزرگداشت سعدی شیرازی، شاعر و نویسنده نام آشنای ایران است. شهرت او بیش تر به خاطر نظم و نثر آهنگین، گیرا و قوی اوست. جایگاه او در ادبیات فارسی تا حدی است که اهالی ادب به او لقب استاد سخن و شیخ اجل داده‌اند. آثار معروفش کتاب گلستان، بوستان، غزلیات و دیوان اشعار اوست که به این سه اثر کلیات سعدی می‌گویند. در ادامه نگاهی می اندازیم به معماری آرامگاه سعدی و بنای یادبود استاد سخن ایران زمین.
آرامگاه سعدی معروف به سعدیه محل زندگی و دفن شاعر برجسته پارسی‌گوی یکی از جاذبه های گردشگری شهر زیبای شیراز است. این آرامگاه در انتهای خیابان بوستان و کنار باغ دلگشا در دامنه کوه در شمال شرق شیراز قرار دارد. در اطراف مقبره، قبور زیادی از بزرگان دین وجود دارند که بنا به وصیت خود، در آن جا مدفون شده‌اند. از جمله مهم‌ترین‌های آن می‌توان شوریده شیرازی را نام برد که آرامگاهش به وسیله رواق به آرامگاه سعدی متصل شده‌است. آرامگاه شیخ مشرف الدین بن مصلح الدین سعدی شیرازی در تاریخ ۲۰ آبان ۱۳۵۳ به شماره ثبت ۱۰۱۰٫۳ در انجمن آثار ملی به ثبت رسیده‌است.
ز خاک سعدی شیراز بوی عشق آید هزار سال پس از مرگ او گرش بویی
این مکان در ابتدا خانقاه سعدی بوده که اواخر عمرش را در آن جا می‌گذراند و او را پس از مرگ در همانجا دفن کرده اند. برای اولین بار در قرن هفتم توسط شمس‌الدین محمد صاحب‌دیوانی وزیر معروف اباقاخان، مقبره‌ای بر فراز قبر سعدی ساخته شد. در سال ۹۹۸ به حکم یعقوب ذوالقدر، حکمران فارس، خانقاه شیخ ویران گردید و اثری از آن باقی نماند. در سال ۱۱۸۷ ه. ق. به دستور کریمخان زند، بنایی معروف به عمارتی ملوکانه از گچ و آجر بر بالای مزار سعدی بنا گردید.
مطلب پیشنهادی: آجر لعابی، جلوه‌گر معماری ایرانی
این بنا در دوره قاجاریه (سال ۱۳۰۱) توسط فتحعلی‌خان صاحب‌دیوان مرمت شد و چند سال بعد نیز حبیب‌الله‌خان قوام‌الملک دستور تعمیر و ترمیم قسمتی از بنا را صادر کرد، و تولیت آن به آخوند ملا زین‌العابدین شیرازی سپرده شد. بنایی که در زمان کریم خان ساخته شده بود تا سال ۱۳۲۷ ه. ش. برپا بود. در سال ۱۳۲۹ توسط علی‌اصغر حکمت و انجمن آثار ملی ایران، بنای کنونی به جای ساختمان قدیمی ساخته شد و مراسم افتتاح رسمی آن در اردیبهشت ماه ۱۳۳۱ برگزار گردید. که این بنا با اقتباس از کاخ چهل ستون و تلفیقی از معماری قدیم و جدید ایرانی توسط محسن فروغی ساخته شد.
محسن فروغی فرزند محمدعلی فروغی، معمار مدرنیستی بود که به تاریخ و پیشینه فرهنگ و معماری ایران عشق می ورزید. عقیده او این بود که رابطه ساختمان ها را از نظر سبک و شکل می توان به دو دسته تقسیم کرد: رابطه ظاهری و رابطه حقیقی. برای فروغی، رابطه ظاهری به مانند ساختمان های ساخته شده در ابتدای دوره شکل گیری معماری ساسانی است که با الگوبرداری از معماری هخامنشی درصدد خلق شباهت بین معماری ساسانی و هخامنشی بودند.
ورودی مجموعه در راستای ورودی آرامگاه است که معمار آن آندره گدار فرانسوی است. طرح آرامگاه سعدی در شیراز، در سال 1330 به اتمام رسید. مهندس فروغی طرح آرامگاه را با همکاری علی اکبر صادق با الهام گرفتن از عناصر معماری سنتی ایران، طراحی کرده بود.
نامزد بهترین ساختمان جهان چیست؟: پروژه معماری ایرانی، نامزد بهترین ساختمان جهان شد
«پیش از شروع به ساختمان آرامگاه، برای توسعه‌ی محوطه‌ی آن تصمیم گرفته‌شد که فضای باغ از شمال به جنوب 150متر و از مشرق به مغرب 100 متر گردد. همچنین دیوار شمالی به جای خود باقی بماند و برای این منظور لازم بود که خانه‌های دهقانی مجاور آرامگاه خریداری و زمینه‌ی محوطه‌ی آرامگاه گردد. به این ترتیب اینک مساحت محوطه‌ی آرامگاه 7700 مترمربع است که 216 مترمربع آن، زیر ساختمان اصلی آرامگاه و 141 مترمربع؛ زیر ساختمان تالار پذیرایی و عمارت نگهبان آرامگاه است. بقیه‌ی محوطه گلکاری و باغچه‌بندی و درختکاری شده و دو حوض کاشی‌کاری مستطیل شمالی‌جنوبی دو طرف محوطه‌ی ورودی آرامگاه قرار دارد. از سوی دیگر یک حوض مستطیل شرقی و غربی در مقابل ایوان اصلی بناست که دارای فواره‌های زیبایی است و برجلوه و شکوه بنای آرامگاه افزوده‌است.
ساختمان اصلی آرامگاه بنایی است با دو ایوان عمود بر یکدیگر که مدفن شیخ اجل در زاویه‌ی این دو ایوان قرار گرفته. همچنین در انتهای غربی ایوان شرقی-غربی قبر مرحوم شوریده (فصیح الملک)، شاعر معروف قرن اخیر شیراز است. سنگ‌های سیاه پایه‌های بنا و سنگ‌های قرمزرنگ مخصوص که بر ستون‌ها و جلوی ایوان نصب شده و به طرز استادانه‌ای حجاری گردیده؛ بر جلال و شکوه عمارت افزوده است. نمای خارجی بنا، از سنگ‌های معروف تراورتن و نمای داخلی آرامگاه، از سنگ مرمر است. چشمه‌ی آبی از زیر محوطه‌ی آرامگاه جاری است که دارای ماهی فراوان است.»
طرح معماری این مجموعه، از یک ایوان ستون دار بلند و یک رواق کشیده تشکیل شده است که به صورت یک «L» سازماندهی شده اند. در محل برخورد ایوان و رواق یک گنبد تعبیه شده که مقبره سعدی در آن قرار دارد و بر فراز آن گنبد، کاشی فیروزه فامی می درخشد. ایوان اصلی ستون دار که در امتداد مسیر اصلی ورودی قرار دارد، مرتفع و با سقفی صاف است، در حالی که رواق مزبور، کوتاه تر و متشکل از شماری دهانه قوسی شکل است.
در وسط حیاط دو حوض مستطیل شکل، با جهت شمالی – جنوبی در دو طرف محوطه آرامگاه قرار دارد و حوض دیگری در جهت شرقی – غربی در مقابل ایوان اصلی بنا واقع شده است. البته در جلوی رواق آرامگاه سعدی، حوض دیگری قرار دارد که در آن سکه به نشان گرفتن حاجت می‌اندازند.
همچنین آب قنات مخصوص سعدی، درون آبنمای موسوم به حوض ماهی در زیرزمین این مجموعه جریان دارد. در طرح آرامگاه سعدی، عناصر معماری ایرانی مانند ایوان و گنبد، با ظرافت تمام به زبان مدرن بیان شده اند. ترکیب ستون ها، فرم خالص گنبد با تک رنگ فیروزه ای و ترکیب آزاد فضاها از عواملی هستند که ماهیتی مدرن به این ساختمان بخشیده اند.
از سوی دیگر کاربرد کاشی و عناصری مانند گنبد و قوس، کیفیتی ایرانی به مجموعه داده است. ایوانی با ستونهای چهار ضلعی بلند با تزئینات کاشی کاری در جلو بقعه واقع شده است و گنبد کاشی فیروزه فام بر فراز بقعه جلوه خاصی دارد.
درون بقعه کتیبه‌هایی کاشی کاری حاوی منتخباتی از گلستان و بوستان و لوحه ای که تاریخچه ساختمان را معلوم می سازد، دیوارها را زینت بخشیده است.ساختمان کاخ نیاوران نیز از جمله آثار متاخر فروغی است که در عرصه کاخ های ییلاقی شاهان قاجار برپا شده است.
در طرح جدید آرامگاه سعدی پس از خرید و تخریب خانه‌های اطراف، آرامگاه دارای محوطه‌ای در حدود ۱۰۳۹۵ متر مربع شد. محوطه باغ به سبک ایرانی گل کاری، درختکاری و باغچه بندی شده‌است. شکوه باغ های ایرانی از گذشته تا امروزبر هیچ کس پوشیده نبوده است.
مطلب پیشنهادی: معماری آرامگاه عطار نیشابوری در گذر زمان
در این مطلب از چیدانه در روز بزرگداشت سعدی، به بررسی بنای تاریخی آرامگاه این شاعر بزرگ پرداختیم. شما چه اطلاعات دیگری در مورد این سازه دارید که با ما به اشترک بگذارید؟