مسجدالحرام، نخستین، بزرگ‌ترین، مقدس‌ترین و مهم‌ترین مسجد جهان اسلام و قبله‌گاه مسلمانان جهان است. این مسجد در کشور عربستان سعودی و شهر مکه قرار دارد. بنابر آموزه‌های مسلمانان هر انسان و موجود زنده‌ای که وارد این مکان شود در امنیت است و نباید به او آسیب رسانده شود. معماری مسجد الحرام این بنای مکعبی شکل ساده‌ای دارد اما به‌طور پیوسته در طول زمان الحاقاتی داشته است.
در این مطلب تاریخچه ساخت، معماری مسجد الحرام، قسمت‌های مختلف آن و دوره‌های مرمت و بازسازی اولین مسجد مسلمانان بررسی می‌شود. پس در ادامه با چیدانه همراه باشید.
به کعبه، خانه خدا، بیت‌الله الحرام، بیت المعمور، بیت العتیق و بیتالحرام نیز گفته می‌شود. نام کعبه اشاره به چهارگوش و مکعب مربع بودن این سازه دارد. خداوند ورود مشرکان را به این مکان مقدس حرام و ممنوع کرده به همسن دلیل کعبه، بیتالحرام نیز نامیده می‌شود. خداوند کعبه و اطراف آن را حرم قرار داده، یعنی مقدس شمرده و ارتکاب گناه، قتل، شکار، تجاوز جنگ و دزدی را در آن جایز نمی‌داند. اگر مجرمی به آنجا پناه ببرد کسی حق مؤاخذه او را ندارد.
در احادیث آمده که آغاز آفرینش سراسر زمین را آب فرا گرفته بود، نخستین خشکی که آفریده شد زمین زیر کعبه بود و خشکی‌های دیگر از آن گسترده شد. کعبه را ابتدا آدم ساخت و سپس ابراهیم به کمک پسرش اسماعیل آن را بازسازی کرد. کعبه قبل از بعثت محمد، توسط قریش بر اساس بنای اولیه، دوباره بازسازی شد. در دوران عبدالمطلب، این بنا به‌طور معجزه آسایی از ویرانی به‌دست سپاه ابرهه و اصحاب فیل نجات یافت.
در زمان ظهور اسلام، صدها بت فلزی، چوبی و سفالی در شکل‌های گوناگون در داخل و بیرون و بر روی دیوارها و سقف کعبه قرار داشتند، اما با فتح مکه در رمضان سال هشتم هجری، محمد وارد کعبه شد و همه بت‌ها را نابود کرد. صدر اسلام، مسجدالحرام بسیار کوچک بود. اولین بار، عمربن خطاب دستور داد خانه‌های اطراف را بخرند و به مسجد اضافه کنند و دور مسجد دیواری نیز بکشند. تا آن زمان، دور مسجد دیوار نبود.
برای آشنایی با معماری‌های چندهزار ساله در ایران مطلب کشف معماری خانه‌ای 4500 ساله در تپه پیرزال سیستان را مطالعه کنید.
ساختمان کعبه به شکل مکعب مستطیل و دارای چهار ضلع است که هر ضلع آن رُکن نامیده می‌شود. به مجموع چهار ضلع ارکان کعبه می‌گویند که شامل رکن‌های حجرالاسود یمانی، شامی و عراقی است. ساختمان کعبه ۸۵/۱۴ متر ارتفاع، ۵۸/۱۱ متر طول و ۲۲/۱۰ متر عرض دارد. بنای کعبه از سنگهای سیاه و سخت ساخته شده و پرده سیاهی روی آن قرار دارد. این بنا بخش‌های دیگری چون حجرالاسود، ملتزم، مستجار، حطیم و حجر اسماعیل دارد و در نزدیکی آن نیز مقام ابراهیم و چاه زمزم قرار گرفته است.
گفته می‌شود هنگام بنای کعبه توسط آدم، سنگ سیاه آسمانی حجرالاسود را فرشته‌ها از بهشت آوردند و آدم آن را در گوشه‌‌ای از خانه نصب کرد. مسلمانان بر این باور هستند که این سنگ سیاه برای حضرت ابراهیم نازل شده است. پس از بازسازی کعبه توسط قریش، این سنگ به دست محمد قبل از درب کعبه در رکن حجرالاسود نصب شد و محل شروع طواف حجاج است.
این رکن قبل از رکن حجرالاسود قرار دارد. به اعتقاد مسلمانان به‌خصوص شیعه محلی است که به اذن خدا شکافته شد تا فاطمه از آن وارد شده و علی داخل کعبه متولد شود.
دیوار کعبه از سنگهای سیاه و سختی ساخته شده که با کنار رفتن پرده دیده می‌شوند. این سنگ‌‌ها که از زمان بنای کعبه در سال ۱۰۴۰ قمری باقی مانده از کوههای مکه مانند جبل الکعبه و جبل مزدلفه تهیه شده است. سنگ‌‌ها اندازه‌‌های متفاوتی دارند. پایه‌‌ها از سرب مذاب ساخته شده و بنایی نسبتا استوار ساخته‌اند. روی دیوار آثار شکافته شدن دیوار که به اعتقاد شیعیان هنگام وارد شدن فاطمه بنت اسد مادر امام علی به کعبه به وجود آمده، قرار دارد که بارها با سرب پرشده اما مجددا باز شدند.
در دوران ابراهیم دو درگاه بدون در هم‌‌سطح با زمین برای کعبه تعبیه شده بود. در جوانی محمد، قریش در بازسازی کعبه برای اولین بار در چوبی در محل فعلی که بالاتر از سطح زمین قرار دارد نصب کردند. آخرین در کعبه از چوب ساج و نقره خالص که با طلا و جواهرات مزین شده، در سال‌های گذشته عوض شده است.
بر روی کعبه پوششی سیاه رنگ وجود دارد که پرده یا جامه کعبه نامیده می‌شود. گفته می‌شود نخستین بار اسماعیل پردهای بر کعبه کشید و بعدها قریش نیز چنین کرد و پرده‌داری، منصبی ویژه برایشان محسوب می‌شد. علی هم همه ساله از عراق برای کعبه پردهای می‌‌فرستاد. مهدی عباسی که به خلافت رسید خادم‌های کعبه از انبوه پرده‌‌های روی کعبه شکایت کردند و گفتند ممکن است خانه صدمه ببیند. او هم دستور داد پرده‌‌ها را بردارند و فقط یک پرده بماند و سالی یک بار عوض شود. این سنت تا امروز هم ادامه داشته، به‌صورتی خاص بافته و بر آن آیه‌‌هایی از قرآن قلاب‌دوزی می‌شود.
کعبه و اطراف آن بارها مرمت و بازسازی شدند. گاهی به دلیل بلایای طبیعی و گاه برای پذیرایی از تعداد زیاد بازدیدکنندگان! حاکمان عباسی در دهه ۷۰۰ صحن کعبه را گسترش دادند. اما پس از شکست توسط عثمانیان در سال ۱۵۱۷ این مکان تصرف شد. در سال ۱۵۷۱، سلیم دوم، معمار سنان را مأمور کرد تا گنبد‌های کوچک سنتی به سبک عثمانی را برای تزئین سقف مسطح حیاط مسجد اضافه کند. مکه تا سال ۱۹۱۶ بخشی از امپراتوری عثمانی باقی ماند. عبدالعزیز آل‌سعود، مکه را در سال ۱۹۲۴ اشغال کرد. در سال ۱۹۳۸، ذخایر نفتی در عربستان سعودی پیدا شد و به منبع درآمد اصلی این کشور تبدیل شد. با گذشت زمان، درآمد‌های نفتی در پروژه‌های توسعه به ظاهر پایان‌ناپذیر اماکن مقدس سرمایه‌گذاری شد.
در سال ۱۹۵۵، زمان سلطنت ملک سعود، طرح توسعه مسجدالحرام آغاز شد و در سال ۱۹۷۳ به پایان رسید و مسجد توانست ۵۰۰۰۰۰ نمازگزار را در خود جای دهد. این تحولات با رونق سفر‌های هوایی در ۱۹۷۰ همزمان شد که دسترسی زائران را آسان‌تر کرد و باعث افزایش تقاضا برای زیارت شد. بنابراین به‌محض اتمام کار، نیاز به گسترش بیشتر حس شد. توسعه بعدی در دهه ۱۹۹۰ در پروژه‌ای تحت نظارت معمار مصری محمدکمال اسماعیل آغاز شد. او سنگفرش مرمری به‌کار برد که از کوههای یونان می‌آمد. این سنگ باعث شد که زمینی که روی آن راه می‌رفتند، حتی در شرایط آب و هوایی سوزان خنک بماند. با طرح‌های توسعه و گسترش بیشتر، مسجدالحرام امروز می‌تواند حدود ۲.۵ میلیون نفر را در خود جای دهد.
مطلب دیزاین فوق لاکچری جت شخصی پادشاه عربستان! را از دست ندهید.
طرح توسعه مسجد الحرام به منظور استفاده حجاج و نمازگزاران در مراسم حج از سر گرفته شده و در مساحت تقریبی ۵۱۹ مترمربع انجام شد. در این طرح با نام طرح سوم توسعه مسجدالحرام از معماری اسلامی در سقف‌های بلند مرتبه این مسجد، دیوارها، ایوان‌ها، ستون‌ها و دیگر بخش‌های مسجد استفاده شده است. ستون‌های مسجد از سنگهای مرمر طلاکاری شده ساخته شده و روی آن‌ها با آیات قرآنی به خط ثلث تزیین شده است. معماری مسجدالحرام در هر عصر متناسب با زمان خود انجام شده. از متون قرآنی و تزئیات هندسی برگرفته از معماری اسلامی در نمای سازه‌های مسجدالحرام استفاده شده است. و در آن‌ها از موادی چون شیشه، سرامیک، سنگ مرمر، مس، طلا و دیگر مواد تزئینی استفاده شده است.
در این مطلب قدمت و معماری مسجد الحرام، قسمت‌های مختلف و دوره‌های متفاوت مرمت این بنای مقدس و اولین مسجد مسلمانان بررسی شد. این بنا ابتدا توسط حضرت ابراهیم ساخته شد و در دوره‌های زمانی مختلف بارها بازسازی شد و توسعه یافت.
برای آشنایی با معماری بناهای عمومی در ایران مطلب معمار ورزشگاه آزادی تهران کیست؟ را از دست ندهید.