روز یکشنبه مجموعه تئاتر شهر ایران ۵۲ ساله شد؛ مجموعه‌ای که سال ۱۳۵۱ به دستور فرح پهلوی با معماری منحصربه‌فرد ساخته شد و هنوز هم با وجود گذشت نزدیک به پنج دهه، مهم‌ترین مرکز هنرهای نمایشی ایران است. پیشینه ساخت تئاتر شهر در قلب تهران به سال‌های پایانی دهه ۱۳۴۰ بازمی‌گردد که اهالی فرهنگ و هنر به لطف رفت‌وآمد و تحصیل در اروپا، زمینه شکل‌گیری هنرهای نمایشی مدرن را در ایران فراهم کردند.
بر اساس اسناد تاریخی موجود، پیش از ساخت مجموعه تئاتر شهر در این مکان کافه شهرداری معروف به «مهمانخانه بلدیه» قرار داشت که در فضای باز اطراف کافه شهرداری برنامه‌های نمایشی اجرا می‌شد و گروه‌های مختلف مانند سیرک باران برنامه اجرا می‌کردند. گفته می‌شود این مهمانخانه پاتوق نویسندگان، شاعران و هنرمندانی برجسته مانند فروغ فرخزاد و جلال آل احمد بود.
با ظهور نسل برجسته‌ای از هنرمندان تئاتر در ایران و افزایش تعداد تئاترهای در حال اجرا، کمبود فضاهای نمایشی در ایران احساس شد. در پی این نیاز دستور ساخت تئاتر شهر را با معماری منحصربه‌فرد صادر شد. کار ساخت مجموعه تئاتر شهر تهران سال ۱۳۴۶ با طراحی بیژن انصاری و نظارت مهندسی علی سردارافخمی آغاز شد و با گذشت حدود پنج سال، در هفتم بهمن۱۳۵۱ به بهره‌برداری رسید. علی سردارافخمی، از شاگردان هوشنگ سیحون، معمار برجسته ایرانی، بود.
در مراسم افتتاحیه تئاتر شهر، نمایش «باغ آلبالو» از آثار آنتوان چخوف، نویسنده روس، برگردان سیمین دانشور، به کارگردانی آربی آوانسیان و بازیگری سوسن تسلیمی، داریوش فرهنگ، مهدی هاشمی، فریده سپاه‌منصور، فهیمه راستکار و پرویز پورحسینی روی صحنه رفت. هنگام افتتاح تئاتر شهر تهران، غلامرضا نیک‌پی شهردار تهران بود. بر اساس گزارش روزنامه اطلاعات در هفتم بهمن ۱۳۵۱، قیمت بلیت تئاتر باغ آلبالو در روزهای آغازین افتتاح تئاتر شهر بین شش تا ۱۰ تومان بود.
بنای تئاتر شهر تهران به شکل دایره‌ای و با الهام از برج طغرل طراحی شده است. داخل ساختمان نیز ترکیبی جالب از کاشی و آجر را به نمایش می‌گذارد که دوره‌های مختلف تاریخی، به‌ویژه معماری ایلخانیان را تداعی می‌کند. در طراحی داخلی ساختمان، از اشکال هندسی مختلف نیز استفاده شده و پیچ‌وخم‌های داخلی از ویژگی‌های برجسته آن است. این ساختمان مدور و خیمه‌گونه یادآور معماری تماشاخانه‌های ایرانی است. طرح دایره‌ای تئاتر شهر ترکیبی از معماری یونان باستان و روم باستان و بناهای مربوط به ارائه نمایش‌ها مانند پانتئون و کولوسئوم در شهر رم است.
سبک معماری این بنا تلفیقی از معماری سنتی ایران و معماری مدرن جهانی است. نمای بیرونی ساختمان تئاتر شهر با گنبد دایره‌ای شکل آن در محیط سنگفرش پارک دانشجو، تصویری از تابلو «تکیه دولت»، اثر کمال‌الملک، را تداعی می‌کند. گرداگرد ساختمان تئاتر شهر را هم ستون‌هایی با اقتباس از ستون‌های تخت جمشید فرا گرفته‌اند.
این ستون‌ها با تزیینات خاص، حالت اتصال به بالن را تداعی می‌کنند. ستون‌ها در بالای ساختمان با معماری هندسی زاویه‌دار به هم وصل می‌شوند و فواصل بین آن‌ها با کاشی‌‌های مربع و مثلث‌شکل تزیین شده‌اند. عناصر اصلی در تزیین ساختمان تئاتر شهر را کاشی و آجر تشکیل می‌دهند که از مشخصه‌های معماری اصیل و تاریخی ایران‌اند.
مساحت زیربنای ساختمان تئاتر شهر تهران بیش از پنج هزار مترمربع است. این بنا ۱۵ متر ارتفاع دارد و شامل تالار اصلی نمایش، تالار سایه، تالار قشقایی، تالار چهارسو و کارگاه نمایش است. علاوه بر آن، دو سالن دیگر به نام‌های تالار کوچک و تالار شماره ۲ نیز برای اجرای نمایش در نظر گرفته شده‌اند. فضای باز جلو ساختمان تئاتر شهر نیز مناسب اجرای تئاترهای محیطی است.
سالن اصلی تئاتر شهر دو طبقه است و ۵۷۹ نفر ظرفیت دارد. تالار چهارسو در طبقه زیرین ساختمان تئاتر شهر، سن مدور دارد. ظرفیت این سالن حدود ۱۲۰ نفر است که با تغییر چیدمان صندلی‌ها و دکور با توجه به نمایش، تا ۳۵۰ نفر هم افزایش می‌یابد. تالار قشقایی نیز با شکل سه‌گوش، حدود ۲۵۰ نفر ظرفیت دارد و در گذشته برای اجرای نمایش‌های سنتی طراحی شده بود.
در طبقه چهارم ساختمان تئاتر شهر، کتابخانه‌ای تخصصی قرار دارد که کتاب‌ها و اسناد نمایشی ایران آنجا نگهداری می‌شوند. این کتابخانه منبع تحقیقی بسیار مناسبی برای دانشجویان تئاتر و هنرهای نمایشی به شمار می‌رود. تئاتر شهر تنها سالن نمایش در ایران است که حصار ندارد؛ به طوری که علاوه بر فضاهای سرپوشیده، محوطه باز اطراف بنا نیز بخشی از این مجموعه محسوب می‌شود.
تئاتر شهر تهران در چهارراه ولی‌عصر، کنار پارک دانشجو قرار دارد. این مجموعه طی سال‌های اخیر بارها با ادعای توسعه و فعالیت‌های عمرانی، در معرض تخریب و تغییر قرار گرفته است که از آن جمله می‌توان به ساخت مسجد و ایستگاه مترو در حریم آن اشاره کرد.