معبد آناهیتا روی تپه‌ای رو به دشت کنگاور قرار دارد. به گفته برخی این معبد فروریخته، برای ستایش پاکی و پرستش فرشته نگهبان یا الهه آب، آناهیتا ساخته شده و برخی آن را کاخ ناتمام خسرو پرویز، پادشاه ساسانی می‌دانند. معبد آناهیتا دومین سازه بزرگ سنگی ایران محسوب می‌شود که در سال ۱۳۱۰ در فهرست ملی آثار تاریخی ایران به ثبت رسید. در دو کیلومتری معبد، معدن سنگ چلمران یا شلمران قرار گرفته که سنگ‌های عظیم معبد آناهیتا از آن استخراج شده است. متاسفانه در گذر زمان آسیب‌های بسیاری به معبد رسیده، با این وجود هنوز می‌توان شکوه گذشته را در این مکان مشاهده کرد.
در این مطلب تاریخچه، کاربری‌های نسبت داده شده، معماری و سبک معماری معبد آناهیتا کنگاور به طور کامل بررسی می‌شود. پس در ادامه با چیدانه همراه باشید.
قدمت معبد آناهیتا طیق به مستندات تاریخی به قرون قبل از میلاد می‌رسد. در بررسی‌ها، بقایایی از تاسیسات شهری دوره سلجوقی در محوطه معبد پیدا شد که نشان می‌دهد این مکان در این دوره نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت. این بنا پس از ورود اسلام به ایران تغییرات زیادی داشت. برای مثال در ضلع شمال غربی آن امامزاده ابراهیم، مسجد و بازاری ساخته شد. به‌دلیل گذشت چندین قرن از ساخت معبد آناهیتا و وقوع حوادث طبیعی یا تخریب‌های انسانی، به‌طور دقیق نمی‌توان در مورد تاریخ ساخت، نوع کاربری و فضای معماری آن اظهار نظر کرد. برخی از محققان زمان ساخت آن را به اواخر سده سوم و آغاز سده دوم قبل از میلاد و عده دیگر آن را به سده اول قبل از میلاد نسبت می‌دهند.
در دوره پهلوی روستایی با نام “گچ‌کن" روی خرابه‌های معبد بنا شده بود. به‌مرور تواستند مردم این روستا را در مکانی دیگر ساکن کرده و کاوش در آثار بهجامانده از معبد را آغاز کنند. در دهه‌های اخیر به‌واسطه این کاوش‌ها، اطلاعات خوبی در مورد ابعاد بنا در اختیار کارشناسان و باستانشناسان قرار گرفت و مشخصات کلی بنا مانند ارتفاع و حجم کلی تا حد نسبتا دقیقی مشخص شد.
دو کاربری مختلف به معبد آناهیتا نسبت داده می‌شود. در سال ۳۷ میلادی، ایزیدور خاراکسی، جغرافیانویس یونانی در یکی از کتب خود به نام ایستگاه‌های پارتی برای اولین بار از معبد آناهیتا واقع در شهر کنگاور به‌عنوان معبد متعلق به آرتمیس نام برد. محققان آن را به نام معبد آناهیتا، الهه ایرانی معادل با آرتمیس یونانی دانسته‌اند و پس از آن، این بنا به معبد آناهیتا مشهور شد. سیف‌الله کامبخش‌فرد،کاوشگر بنا، آن را متعلق به سه دوره هخامنشی، اشکانی و ساسانی می‌داند و مسعود آذرنوش کاوشگر دیگر بنا، آن را کاخ ناتمامی از خسرو پرویز در اواخر دوره ساسانی معرفی کرده است.
آرتمیس، نام الهه آب در فرهنگ یونانی، فرشته نگهبان و ایزد بانوی آب‌های روان، زیبایی، فراوانی و برکت، الهه پاکی و راستی است. ایرانیان پیش از اسلام الهه آب را آناهیتا می‌نامیدند. آن‌ها از این طریق به مفاهیمی مانند پاکی، صداقت، زایش و حیات ارزش بیشتری می‌بخشیدند. برای این الهه، معابد و پرستشگاه‌های مختلفی در نقاط مختلف ایران برپا کرده و به ستایش او می‌پرداختند. ساختمان فروریخته دشت کنگاور نیز به عقیده بسیاری از تاریخ‌دانان و باستانشناسان، به همین منظور ساخته شده بود. یکی از شواهدی که می‌تواند تا حدی درستی فرضیه معبد بودن آناهیتا را تایید کند، وجود تعداد زیادی علامت داغ بهجامانده از آتش روی صفحه‌های سنگی بناست. علامت‌های داغی که نظیر آن را می‌توان در آتشکده‌های زرتشتی دید.
طبق شواهد باستان‌شناسی، معماران از طریق رودخانه شاپور و چشمه‌های اطراف، آب را به داخل ساختمان سنگی معبد برده بودند. جوی‌های سنگی درون معبد باعث پرشدن آبگیر وسط آن می‌شدند. دالان‌های اطراف معبد نیز آب را به‌صورت رفت و برگشت به وسط سازه و استخر مربعی‌شکل میان آن هدایت می‌کردند. علاوه بر این، طراحان برای شکوه بیشتر معبد، در دو طرف آن سردیسی از سر چهار گاو را روبه‌روی هم قرار داده بودند تا در زمان آبگیری استخر، تصویر آن‌ها داحل آب بیفتد و حالت افسانه‌ای و شکوهمندی ایجاد شود. نوع تقسیم و جریان آب درون معبد آناهیتا یکی از شگفتی‌های مهندسی در آن دوران است تا این عنصر مقدس را به زیباترین شکل ممکن به نمایش بگذارند.
برخی کارشناسان این سازه را به خسرو پرویز یا شیرین، معشوقه او نسبت می‌دهند و آن را کاخی ناتمام متعلق به خسرو پرویز می‌دانند. در بین نوشته‌هایی که از اعراب و مورخان آن‌ها بعد از حمله به ایران و نهاوند به دست آمده، از شهر کنگاور با نام قصر الصوص به معنای کاخ دزدان یاد شده. طبق توصیف آن‌ها در میان شهر کنگاور بنایی شگفت‌انگیز با ستون‌هایی بلند و زیبا وجود داشت که دزدان برای پنهان‌شدن به آن پناه می‌بردند. البته پژوهش‌های بیشتر نشان داد، دزدانی که اعراب از آن‌ها نام می‌برند، ایرانیانی بودند که از شهر و کشورشان دفاع می‌کردند و برای در امان ماندن از دست اعراب، به این قصر پناه می‌بردند.
معبد آناهیتا روی تپه‌ای با ارتفاع ۳۲ متر در دشت پهناور کنگاور قرار دارد. ابعاد این بنای تاریخی از پایین به بالا کوچک‌تر می‌شود و شکلی زیگوراتی دارد که به سبک صفه‌سازی و زیگورات‌سازی ایرانیان ساخته شد. تصویر کلی از معماری و فضای معبد آناهیتا تا حدی آن را به بنای تخت جمشید شبیه می‌کند. اطراف معبد با دیوارهای سنگی محصور شده و سکوهایی برای هم‌سطح‌سازی آن با تپه ایجاد شده است. نمای اصلی معبد در ضلع جنوبی قرار دارد. ورودی بنا با پلکان‌هایی در دو طرف به موازات ضلع جنوبی، به درون معبد راه می‌یافته. پله‌ها به یک مهتابی می‌رسیدند و بالاتر از آن‌ها سه سکو قرار داشت که اثر زیادی از آن‌ها باقی نمانده. ظاهرا بر فراز معبد، سازه‌ای چهارطاقی مشابه سایر آتشکده‌ها وجود داشت.
در سبک معماری معبد آناهیتا نظرات و تعابیر گوناگونی وجود دارد. بر اساس مستندات تاریخی، اولین افرادی که به کشف سبک معماری معبد آناهیتا پرداختند، اوژن فلاندن و پاسکال کست از مستشرقان اروپایی بودند که در زمان سفرشان به کنگاور طرح‌های بسیار دقیقی ارائه دادند. از نظر آن‌ها بنای آناهیتا بر اساس سبک یونانی ساخته شده و معبد پالمیرای سوریه را معیار قرار داده بودند. آن‌ها اعتقاد دارند، در زمان حکومت هخامنشیان و پارت‌ها، تبادلات فرهنگی بین ایران و یونان انجام می‌شد و بناهایی به سبک معماری یونانی در ایران ساخته شد. شهر کنگاور نیز به‌دلیل قرارگیری در بخش مرزی غرب، بیشترین تاثیر را از سبک معماری یونانی گرفته است.
در حالی که، محققان و باستانشناسان ایرانی در برابر این نظریه ایستادگی کرده و آن را رد می‌کنند. آن‌ها به اختلاف‌های بین سبک‌های معماری معبد آناهیتا با معماری یونانی می‌پردازند. اردشیر حدادیان اعتقاد دارد که ساختمان اولیه معبد بر اساس تحقیقات، برای الهه آناهیتا بنا شده و متعلق به قرن چهارم قبل از میلاد و حکومت هخامنشیان است. او عقیده دارد که معبد آناهیتا احتمالا در دوره اردشیر دوم هخامنشی و پسر داریوش دوم احداث شده است. همچنین کارهای سنگی مربوط به بنای معبد با سبک معماری دوره هخامنشی مطابقت دارد.
در این مطلب با تاریخچه، کاربرد‌ها و معماری تماشایی و بی‌نظیر معبد آناهیتا کنگاور آشنا شدید. متاسفانه با گذشت هزاران سال از ساخت معبد آناهیتا، مردم کنگاور با ذوب گچ و آهکی که در ساخت این بنای باستانی به کار رفته بود، باعث تخریب آن شدند. همچنین پس از زلزله سال ۱۳۳۶و ساخت‌وسازها، این مجموعه عظیم به یک خرابه تبدیل شد. حتی امروز توجه زیادی به این محوطه باستانی با ساختار بی‌نظیر نمی‌شود و خطرهای زیادی آن را تهدید می‌کند.
برای آشنایی با دیگر بناهای تاریخی دیدنی ایران مطلب معماری کلیسای دو رنگ آذربایجان غربی، قره کلیسا! را از دست ندهید.