رستم وُسکانیان معمار ایرانی ارمنی تبار، برخی از بهترین مجموعه‌ها و ساختمان‌های مخصوص ارامنه در ایران را طراحی کرده. مهم‌ترین کار او، مجموعه ورزشی آرارات تهران بود که در سال 1350 شمسی ساخته شد. بعد از انقلاب، وسکانیان یک بخش مذهبی مخصوص ارامنه، به این مجموعه ورزشی اضافه کرد که “نیایشگاه صلیب مقدس“ نام گرفت.
برای آشنایی بیشتر با خصوصیات معماری این بنای مدرن، متفاوت و تندیس گونه و معمار نیایشگاه صلیب مقدس یا مادور با ادامه این مقاله از چیدانه همراه باشید.
رستم وُسکانیان، که در سال ۱۳۹۲ از دنیا رفت، از چهره‌های کمتر شناخته‌شده تاریخ معماری معاصر ایران، در سال 1311 یک خانواده ارمنی در تبریز به دنیا آمد. او در دوران تحصیل موفق به دریافت بورس دولتی مدرسه هنرهای زیبای پاریس شد. وُسکانیان پس از تکمیل تحصیلات و بازگشت به ایران در سال ۱۳۴۳، به همکاری با هوشنگ سیحون و کار در دانشگاه تهران به عنوان مدیر گروه معماری مشغول شد.
در سال ۱۳۵۰، وُسکانیان مهم‌ترین ماموریت کاری خود را عهده‌دار شد. ساخت مجموعه ورزشی آرارات به مساحت ۲ هکتار با استادیومی ۱۰ هزار نفره و بنای یادبودی به یاد خفتگان آرامستان آرارات! این مجموعه و باشگاه بزرگ، در زمینی در محدوده ونک که از قرن هفدهم میلادی یکی از قبرستان‌های ارامنه بود واقع شد.
مادور یا نیایشگاه صلیب مقدس، به عنوان کلیسا و بنای یادبود پروژه آرارات، پس از انقلاب در سال‌های ۶۴ تا ۶۶ به جنوب شرقی مجموعه اضافه شد. نیایشگاه صلیب مقدس، آخرین و ماندگارترین اثر وُسکانیان در تهران بود. اثری که به شکل خستگی‌ناپذیری بر تمام مراحل اجرا و ساختش نظارت داشت. او در سال ۱۳۶۷، تهران را به مقصد کالیفرنیای جنوبی ترک کرد.
نیایشگاه مادور یا صلیب مقدس، ساختمانی با کارکرد مذهبی که با الهام از سبک‌ها و ویژگی‌های معماری مدرن طراحی شده، یک اثر چشمگیر و فوق‌العاده است. نام کلیسا یادآور یکی از مشهورترین کلیساهای قرون وسطای ارامنه، یعنی “کلیسای جامع صلیب مقدس" در جزیره آکدامار ترکیه است. این نیایشگاه، روح دوران قرون وسطی و دوران مدرن را با هم درآمیخته!
ساختمان این بنا که عمدتا از بتن ساخته شده، جلوه‌ای بسیار مدرن دارد. اما از ریشه‌های تاریخی خود بی بهره نیست و اشاراتی به عناصر کلیساهای سنتی مانند گنبد، دارد. جلوه مستحکم و باشکوه این بنا یادآور کلیساهای سبک گوتیک است اما در عین حال سبک بروتالیستی معماری قرن بیستم را نیز تداعی می‌کند.
شکل صلیب‌مانند بنا، تقارن چهاروجهی آن و ارتفاع زیادی که نسبت به طول و عرض اندکش دارد، آن را بیش از یک اثر معماری، به مجسمه شبیه کرده که باعث منحصر به فرد بودن اثر شده. نیایشگاه صلیب مقدس، یک حجم بتنی بی‌پیرایه، مدولار، متشکل از اجزاء تکرارشونده کوچک‌تر است که تندیس گونه کنار هم قرار گرفته‌اند.
در این بنا تناسب، تقارن و تکرار، در بستری مدرن مشاهده می‌شود. در مراحل شکل‌گیری حجم بتنی، خلاقیت و رویکرد هنرمندانه وُسکانیان در ساخت قالب‌های چوبی برای اجرای طرح این نیایشگاه، بی‌بدیل بود. شکل قالب‌گیری و اجرای بتن‌ریزی این بنا، در نوع خود نظیر نداشت.
به دلیل همین ویژگی‌های منحصر به فرد و تفاوت‌ها، بخشی از جامعه ارمنی ایران در ابتدا نگاه مثبتی به “نیایشگاه صلیب مقدس" نداشتند. هنگام ارائه طرح، مقامات بلندپایه کلیسای ارامنه به وُسکانیان، تقلید طرحی مشابه کلیسای انطاکیه سوریه را پیشنهاد می‌دهند. اما او در پاسخ می‌گوید: عالیجنابان، بنده یا این طرح را می‌سازم، یا هیچ چیز نمی‌سازم! با این پافشاری، یکی از بناهای مهم تاریخ معماری مدرن ایران شکل می‌گیرد. در نهایت این عبادتگاه در سال 1366 توسط آرتاک مانوکیان، اسقف اعظم ارامنه تهران تقدیس شد و به لحاظ مذهبی رسمیت یافت.
در این مقاله با روند شکل‌گیری و معماری منحصر به فرد مدرن‌ترین و خاص‌ترین کلیسای ایران یعنی نیایشگاه صلیب مقدس و معمار این بنای بی‌نظیر آشنا شدید. برای آشنایی با دیگر آثار معماری منحصر به فرد ایران مطلب برج‌های دوقلو سامان فراز؛ فوق مدرن‌ترین پروژه کشور! را از دست ندهید.