درب و پنجره: ارسی ها خیلی دوست‌داشتنی‌اند، بویژه اگر «عشق معماری سنتی» هم باشی و مدام نوستالژی‌های کودکی را برایت تداعی کنند؛ اما تمام نوستالژی‌ها روی سرت خراب می‌شوند وقتی در سفر نوروزی در خانه‌ای قدیمی در یزد، محو بازی شیشه‌های رنگی و آفتاب ناز فروردین باشی و صدای مادری و بعد پدری و بعد باز هم مادری را بشنوی که در پاسخ فرزند نوجوانشان که با اشاره به نوشته‌ی روی دیوار (اورسی) می‌پرسد مامان / بابا، اورسی یعنی چی؟ بعد از مکثی نسبتا طولانی با افتخار می‌گویند، فکر کنم اینجا اتاقی باشد که عروس‌ها را در آن می‌آوردند، چون در لهجه‌ی یزدی به عروسی می‌گویند «عاروسی»! این مقدمه را نوشتم تا بهانه‌ای شود برای شناختن بیشتر اورسی و گفتن این‌که یکی از گوشه‌های زیبای آواز «معمار ایرانی» تا چه حد مهجور است، مثل خیلی گوشه‌های دیگرش که این روزها در بافت بی‌قواره و چشم‌آزار آپارتمان‌هایی که به سرعت قارچ در خیابان‌های دودی و سیمانی سر بر می‌آروند، هضم می‌شوند؛ خیابان‌هایی که حتی ساختمان دانشکده‌‌هایش که قرار است مهندس معمار بیرون بدهند هم کالبدهای بی‌روحی بیش نیستند و همه‌چیز به گوشه‌های تیز و بی‌رحم مربع‌ها و مستطیل‌ها ختم می‌شود و دریغ از ذره‌ای ظرافت و زندگی.
ارس در فارسی به معنای گشاده لوز روس و اروس است. در اروپا به این گونه درها گیوتین می گویند. ولی در فرهنگ ها ارسی را یک واژه روسی دانسته اند “ار" پیشوندی است برابر بالا رفتن که در برخی واژه های دیگر مانند ارچین دیده می شود و “سی" برابر پرتو و چشمه که در گویش های نیمروزی(جنوبی) ایران روایی است.ارسی گونه ای پنجره چوبی و شبکه دار کشویی است که با بالا و پایین رفتن باز و بسته می شود.بلندای آن از کف تا آسمانه است. این در _پنجره، گاه به میانسرا باز می شود و گاه میان دو تالار جای می گیرد تا به هنگام نیاز باز شود و یک تالار بزرگ بدست آید.
کاربرد ارسی در مهرازی ایران به گونه یک بازشوی بنیادی پیشینه ای بسیار کهن دارد.نمونه های زیبای آن در همه جای ایران دیده می شود.لت ارسی ها معمولا فرد است .ارسی یک لتی در بالا خانه های گوشوار یا راهروهای طبقه اول ساختمان که معمولا در نقاط سردسیر به ورت در است دیده می شوند.
هر ارسی از بخش های زیر ساخته شده است:
باهو یا وادار: بخش ایستاده چهار چوب آن .
کلاه: تیر ترازی (افقی) میان بخش پایاوجنبان آن.
تنک: شبکه درون درک های آن.
چفته ریزه: چفتی که درک ها را پایا نگه می دارد.
درک یا لنگه: که مانند کشو بالا و پایین می رود بخش زیرین به بلندای 30 تا 50 سانتی متر از کف که مانند جان پناه است و پایاست.
بخش بالای آن که نیم پرهون(نیم دایره)یا سه پهلو است و پایاست.
اثرات و دلایل استفاده از پنجره های ارسی:
این نوع پنجره ها باعث می شوند نور خورشید به اندازه کافی وارد فضای اتاق شود نه کمتر نه بیشتر از نظر روان شناسی رنگ های مختلف این شیشه ها و ایجاد نور های هم رنگشان بر روی انسان تاثیرات مختلفی می گذارد که هر رنگ کنار رنگ دیگر شدت این تاثیر را خنثی می کند و مقدار مناسب آن را تنظیم و تعدیل می کند.بیشتر رنگ های استفاده شده در شیشه های ارسی رنگهای لاجوردی قرمز سبز و زرد هستند و هر کدام به تنهایی یک تاثیر روانشناختی مجزای دارند.
سطح پنجره های ارسی را با استفاده از انواع نقش های گوناگون گره سازی و با شیشه های رنگین و ساده می آراستند و ترکیب های بدیعی پدید می آورند و بدین صورت هماهنگی بین این شبکه های هندسی و نورهای رنگی باعث ایجاد زیبایی دلپذیری می شود.
ناپسند دانستن تقلید از نقش ها و صورت های انسانی و حیوانی در نقاشی و سایر هنر های تصویری و تجسمی به تدریج موجب شد که تقلید از طبیعت در فرهنگ بسیاری از هنر های اسلامی چندان مورد توجه قرار نگیرد و جایگاه والایی نیابد.به همین جهت هنرمندان به ترکیب های هندسی و انتزاعی توجه بسیار کردند. پنجره های ارسی همچنین باعث محدود کردن دید از بیرون به درون خانه و ایجاد محرمیت می شود.
سطح مشبک پنجره‌های ارسی کارکردهای زیادی از جمله تأمین نور فضای درونی، در معرض دید قرار دادن فضای بیرونی، کاهش شدت تابش نور آفتاب و گرما، ایجاد زیبایی در نمای ساختمان، حفظ حریم و دور کردن حشرات مزاحم است (شیشه‌های رنگی پنجره‌های ارسی با ایجاد نورهای رنگارنگ سبب دور و خارج شدن حشرات مزاحم از فضای اتاق‌ها می‌شوند)؛ اما علاوه بر این‌ها دلایل دیگری برای استفاده از ارسی‌ها وجود داشته است.
از سوی دیگر، سطح پنجره‌های ارسی را با استفاده از انواع نقش‌های گوناگون گره‌سازی و با شیشه‌های رنگی و ساده می‌آراستند و ترکیب‌های بدیعی پدید می‌آوردند و به این شکل، هماهنگی بین این شبکه‌های هندسی و نورهای رنگی باعث ایجاد زیبایی دلپذیری میشد.
اما این‌ها تنها فواید ارسی نیستند. وقتی پای ارسی در میان باشد از تأثیر بر کاهش صدا نیز می‌توان گفت. اگر قطعات یک گره در پنجره نسبت به هم زوایای مختلف یا متعدد پیدا کنند، جابه‌جایی صوتی ایجاد می‌شود. این جابه‌جایی تابع قوانین علم آکوستیک (عایق صدا) است. فرم‌های شش‌وجهی نیز دارای خواص صوتی هستند، مانند کاربرد صوتی شش‌وجهی در طبیعت در کندوی زنبور عسل که دقیقا عمل انتقال صوت را انجام می‌دهد.
فکر کنم همین اندازه کافی باشد برای این‌که ارزش ارسی را بدانیم و حتی اگر قصد استفاده از آن را در معماری خانه‌ی خود نداریم، دست کم آن‌قدر بدانیم که بتوانیم به کنجکاوی فرزندان‌مان پاسخ دهیم.
ارسی‌ها مثل خیلی چیزهای دیگر دست کم، ارزش «در خاطر ماندن» را دارند.
منبع: گرد آوری شده توسط تحریریه چیدانه