به تازگی دو کاروانسرای جاده آهوان سمنان و کاروانسرای دیر گچین به واسطه برخی اتفاقات طی دو روز اخیر مورد توجه افکار عمومی قرار گرفته‌اند امروز در چیدانه به بررسی معماری این کاروانسراها می‌پردازیم.
کاروانسرای دیر گچین از پیشینه‌ای ۱,۷۵۰ ساله برخوردار است و به دوران حکومت اردشیر ساسانی مربوط می‌شود. باستان‌شناسان به‌واسطه آجرهای در ساختار طاق‌ها ضربی، گنبدها و برج‌های‌های نگهبانی نیم‌بیضی، این قدمت را تخمین زده‌اند. بنای کاروانسرا در دوران سلجوقی مرمت شد و اصطبل‌ها و چهارایوانی‌هایی را به آن افزودند. همچنین در این دوره آجرهای پیشین با ملاطی جدید انسجام یافت. در دوره صفویه، بازسازی و مرمت اساسی در کاروانسرای دیرگچین صورت گرفت و برج‌ها، دیوارهای بیرونی و ورودی امروزی به آن الحاق شد. استفاده از آجرهای سفیدرنگ و همچنین شباهت به معماری‌های مرسوم در اصفهان همچون آجرچینی زیگزاگی، از ویژگی‌های مرمت این دوره است. اغلب مرمت‌ها و فعالیت‌های عمرانی دوره قاجار در فضای بیرونی کاروانسرا انجام شده است؛ البته برخی از کارشناسان ساخت حمام و سرویس‌های بهداشتی را به این دوره نسبت می‌دهند؛ بنابراین به‌طور کلی، تاریخچه کاروانسرای دیر گچین را می‌توان در بازه‌های زیر خلاصه کرد:
با توجه به قرارگیری این مجموعه در مسیر تردد قم و ساوه به ورامین و همچنین مسیر جاده ابریشم، اهمیت و ارزش آن تا حد بسیار زیادی افزایش یافت. رونق و توسعه این کاروانسرا، سبب شد که گذشتگان به ساخت و احداث قلعه‌ها و کاروانسراهای دیگری از جمله قلعه سنگی محمدآباد کاج و قلعه گلی در مجاورت این مجموعه بپردازند. این اثر تاریخی کاربردهای متعددی داشته است که از جمله آن می‌توان به مقر نیروهای سلطنتی و نوعی ایستگاه بین‌راهی اشاره کرد.
در متون تاریخی می‌توان نام‌های متعددی برای کاروانسرای دیر گچین قم یافت. در کتاب‌هایی همچون تاریخ قم، صوره‌الارض و کاروانسراهای ایران، نام‌هایی مانند «اردشیر»، «دیرالجص»، «دیر گچین» و «دیر کاج» به این عمارت تاریخی نسبت داده شده است.
احتمالا از این رو نام اردشیر را بر این کاروانسرا نهاده‌اند که به دستور اردشیر ساسانی ساخته شده است. همچنین «جص» در زبان عربی به‌معنای گچ است و به‌دلیل استفاده از گچ به‌عنوان مصالح اصلی آن، به دیرالجص و دیر گچین نیز شهرت یافت. کلمات دیگری همچون رباط و خان، نام دیگر کاروانسرا بوده است.
مساحت کاروانسرای دیر گچین به حدود ۱۲,۰۰۰ هکتار می‌رسد که در دوران رونق خود، از وسعت و فضایی مطلوب و مناسب برای استقرار کاروانیان برخوردار بود. سازندگان این مجموعه عظیم، بخش‌های مختلفی از جمله چندین برج، مسجد، حیاط خلوت، آسیاب سنگی، حمام (شامل گرمخانه و خزینه)، ورودی، هشتی، ایوان، اتاق، حجره، شترخوان، فضای اقامتی و دکان‌های خریدوفروش کالا را برای بنا در نظر گرفته‌اند. البته در خارج و در مجاورت بنا می‌توان آتشکده، کوره آجرپزی، آب‌انبار و قبرستانی را مشاهده کرد که با در نظر گرفتن مساحت این بخش‌ها، وسعت کاروانسرا به ۱۹,۰۰۰ هکتار خواهد رسید. در اطراف این مجموعه ارزشمند نیز دیواری به‌شکل هندسی مربع کشیده شده که هر ضلع آن، از ارتفاعی بالغ بر پنج متر، عرض یک متر و طول ۸۰ متر برخوردار است.
کاروانیان هنگام ورود، وارد هشتی ورودی و پس از عبور از این مکان، وارد حیاط مرکزی می‌شدند. محور ورودی کاروانسرای دیر گچین، از سمت جنوب‌غربی به شمال‌شرقی است و درب آن نیز در جهت جنوب‌غربی گشوده می‌شود. این نوع چرخش، یکی از بهترین نوع چرخش‌ها نسبت به دیگر اماکن مشابه محسوب می‌شود؛ چراکه این محور ورودی نسبت به جاده‌‌ای که کاروانیان در آن تردد داشتند، از موقعیت مطلوبی برخوردار بوده است.
کاروانسرای دیر گچین، ۳۶ اتاق دارد که در هر سمت می‌توان تعداد هشت تا ۱۰ اتاق را مشاهده کرد؛ اتاق‌هایی با شکل هندسی مربع و یک‌طبقه که تنها یک درب ورودی برای آن‌ها در نظر گرفته شده است. از جمله تزیینات اتاق‌ها می‌توان به طاقچه‌هایی با تورفتگی و قوس‌هایی تزیینی، اجاق‌های زیبا و همچنین سقفی چهار ترک اشاره کرد.
آرایش و نحوه چیدمان اتاق‌ها از ترکیب و اسلوب شترخوان‌ها و موقعیت ورودی آن‌ها نشئت گرفته است. ایوان‌های جلوی اتاق‌ها نسبت به سطح حیاط از ارتفاع بیشتری برخوردارند؛ اما هیچ پله یا راه ارتباطی به اتاق‌ها مشاهده نمی‌شود. در انتهای ایوان ورودی در بخش شمال‌شرقی کاروانسرا، اتاق شاه‌نشین دیده می‌شود که محل استراحت مسافران و میهمانان ویژه به شمار می‌رفت.
در بخش شمال شرقی کاروانسرا می‌توان محدوده حیاط را مشاهده کرد که به‌صورت هشت‌ضلعی ساخته شده است. در این فضا، مجموعه‌ای از چندین اتاق وجود دارد که اقامتگاه و محل پذیرایی میهمانان بود. در دوره قاجار، بنای مرکزی کاروانسرا در محل پیوند دو شترخوان شرقی و شمالی ساخته شد؛ حیاطی روباز دیگری نیز در این محل تعبیه شده است که از حوضی در مرکز، پلانی هشت‌ضلعی و اتاق‌هایی متعدد تشکیل می‌شود.
در قسمت جنوب‌شرقی و سمت راست ورودی، عمارت مسجد وجود دارد که مساحت آن به حدود ۳۰۰ متر مربع می‌رسد. باستان‌شناسان با بررسی محراب این مسجد، قدمت آن را به دوره سلجوقی نسبت داده بودند؛ اما پس از در نظر گرفتن دیواره‌های مجاور محراب و بدنه آن، به این نتیجه رسیدند که قدمت مسجد به سده‌های ابتدایی اسلام بازمی‌گردد و در دوره سلجوقیان، محراب و دیگر بخش‌های مربوط به آن را اضافه کرده‌اند.
مربوط به دوره صفوی است و در ۳۶ کیلومتری سمنان، در مسیر جاده سمنان به دامغان واقع شده و این اثر در تاریخ ۵ اردیبهشت ۱۳۵۶ با شمارهٔ ثبت ۱۳۷۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
در ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ در جریان چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در ریاض، دو کاروانسرای سنگی و آجری آهوان. به‌همراه ۵۳ کاروانسرای تاریخی دیگر (جمعاً ۵۴ کاروانسرا در ۲۴ استان ایران) تحت عنوان کاروانسراهای ایرانی در فهرست میراث جهانی قرار گرفتند. این مجموعه جهانی به عنوان بیستمین و هفتمین اثر جهانی کشور ایران شناخته می‌شود
منبع: کجارو